Πέτρος Θεοδωρίδης Η ταινία Blade Runner ως μια ταινία για την αλλοτρίωση της σύγχρονης εργατικής τάξης.

 Θεοδωρίδης Πέτρος

Η ταινία Blade Runner ως μια ταινία για την αλλοτρίωση της σύγχρονης εργατικής τάξης.

1 . Εισαγωγή

Σήμερα ζούμε σε μια κατάσταση «Παροντισμού» όπου η Χρονιότητα ,η αίσθησή δηλαδή της ιστορίας του παρελθόντος και του μέλλοντος, έχει σχεδόν εξοβελιστεί και ο κόσμος γίνεται στεγνός , επιφανειακός και λείος, όπου η κυκλοφορία του κεφαλαίου γίνεται πια με ένα ‘’ανοιγοκλείσιμο του ματιού ‘’όπως προείπε κάποτε ο Μαρξ .

Η ταινία Blade Runner φαινομενικά αναφέρεται στο ζήτημα της Τεχνητής νοημοσύνης και στον κίνδυνο μιας εξέγερσης των ανδροειδών -ρομπότ αλλά στην ουσία αφορά -μεταφορικά βέβαια και υπαινικτικά ,στην έκπτωση και την αποσάθρωση της εργατικής τάξης -προλεταριάτου που, από συλλογική δύναμη μετατρέπεται σε εξαθλιωμένο «πρεκαριάτο» της επισφαλούς εργασίας ,

2 Για την Μαρξιστική έννοια της αλλοτρίωσης

Για τον Μαρξ η έννοια της αλλοτρίωσης συνδέεται με την αποξενωμένη μισθωτή εργασία.

Στα «Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα του’’ ο εργάτης αντικειμενοποιεί και αλλοτριώνει την ιδιά την ‘’ουσία ‘’ του [….] το προϊόν της αλλοτριωμένης η μισθωτής εργασίας δεν είναι ένα απλό φυσικό αντικείμενο [..] είναι μάλλον η αντιμενοποίηση της ιδίας της ανθρώπινης υποκειμενικότητας, της υποκειμενικότητας του εργάτη που στην εργασία διαχωρίζεται από αυτόν τον ίδιο και ενσωματώνεται στο υλικό αντικείμενο ‘’ το σώμα ‘’ η το υλικό περίβλημα ‘’ του εμπορεύματος ‘’. Στο Κεφάλαιο του o Mαρξ εξηγεί τον περίφημο φετιχισμό του εμπορεύματος:

«Το εμπόρευμα εμφανίζεται, με πρώτη ματιά, ως κάτι το πολύ τετριμμένο και εύκολα κατανοητό. Η ανάλυσή του δείχνει ότι, στην πραγματικότητα, είναι κάτι πολύ παράξενο, γεμάτο μεταφυσικές αποχρώσεις και θεολογικές πινελιές. [...]Αλλά τα πράγματα με τα εμπορεύματα είναι διαφορετικά. Εκεί, η ύπαρξη των πραγμάτων ως εμπορευμάτων, και η σχέση αξίας ανάμεσα στα προϊόντα της εργασίας που τα σφραγίζει ως εμπορεύματα, δεν έχουν καμία σύνδεση με τις φυσικές τους ιδιότητες και με τις υλικές σχέσεις που πηγάζουν απ' αυτές.[…]. Αυτό το ονομάζω φετιχισμό που προσκολλάται στα προϊόντα της εργασίας, απ' τη στιγμή που παράγονται ως εμπορεύματα, και που συνεπώς είναι αδιαχώριστος από την παραγωγή εμπορευμάτων» .

Επιπλέον κεντρική θέση στα πρώιμα κείμενα του Μαρξ ενέχει η κριτική της ποσοτικοποίησης της ζωής όπου : «ο εργάτης συρρικνώνεται στη συνθήκη του ανθρωπίνου εμπορεύματος και καταλήγει μια καταραμένη ύπαρξη «φυσικά και πνευματικά απα-νθρωπιζεται». Και στο πολεμικό του έργο εναντίον του Προυντον «η μιζέρια της Φιλοσοφίας» ο Μαρξ γράφει ‘’ έπειτα έρχεται η εποχή οπού όσα οι άνθρωποι θεωρούσαν αναπαλλοτρίωτα καθίστανται απαλλοτριώσιμα […] Είναι ο χρόνος της μεγάλης διαφθοράς , του οικουμενικού αργυρωνήτου»

3. α. η μαρξιστική έννοια της Τάξης

Ειδικά για τον Μαρξ η εργατική τάξη ενείχε την έννοια του Βιομηχανικού προλεταριάτου που, ακριβως γιατί στην εποχή του ήταν συγκεντρωμένο στο εργοστάσιο και πειθαρχημένο μέσα από την συλλογική εργασία, γινόταν εν δυνάμει φορέας της επανάστασης. Κατά την μαρξιστική άποψη οι κοινωνικές τάξεις ορίζονται ως το σύνολο ατόμων που χαρακτηρίζονται από τη θέση που κατέχουν στην παραγωγική διαδικασία .

Αυτή η θέση προσδιορίζεται και από τη σχέση που έχει το άτομο με τα μέσα παραγωγής . Από την άλλη μεριά το κοινωνικό αυτό σύνολο αποκτά ίδια κοινωνική συνείδηση και ενότητα σε σχέση με τα αλλά κοινωνικά σύνολα και συνειδητοποίηση ότι η σύγκρουσε με την άρχουσα τάξη είναι αναπόφευκτη. Εδώ να πούμε ότι τρία σημεία είναι βασικά στην μαρξιστική προσέγγιση της εννοίας της εργατικής τάξης :

1. Η Ταξική συνείδηση που σημαίνει ότι η εργατική τάξη αντιλαμβάνεται πως μόνο με κοινή δράση μπορεί να ανατραπεί το καπιταλιστικό σύστημα των ιδιοκτήτων

2 Η ταξική αλληλεγγύη ,η αλληλοϋποστήριξη των εργατών για να δράσουν από κοινού

3 η πάλη των τάξεων που έχει δυο μορφές α Μη συνειδητοποιημένη πάλη των εργατών ενάντια στους καπιταλιστές για το μοίρασμα του προϊόντος που έχει παραχθεί και β , Συνειδητή πάλη μεταξύ δυο τάξεων , όταν οι εργάτες έχουν αποκτήσει συνείδηση του ρόλου του και δρουν συλλογικά για να πάρουν στα χεριά τους τα μέσα παραγωγής και την πολιτική εξουσία

Δηλαδή για τον Μαρξ η πολιτική συνειδητοποίηση της εργατικής τάξης είναι και αυτή που – εν δυνάμει – την συγκροτεί ως τάξη. Δεν παράγεται μόνο αντικειμενικά αλλά και υποκειμενικά μέσω της ταξικής συνείδησης και ταξικής πάλης :μετατρέπεται από τάξη καθ’ εαυτή σε τάξη για τον εαυτό της.

3β. Η σύγχρονη έννοια του Πρεκαριάτου (precariato).

Όμως σήμερα, στην εποχή της ρευστής νεωτερικοτητας κατά Μπαουμαν η έννοια του Βιομηχανικού προλεταριάτου – εργατικής τάξης υποκαθίσταται από την έννοια του Πρεκαριατου:. Ο όρος από το λατινικό precarious (που σημαίνει αβέβαιος, ανασφαλής), εμφανίζεται από τη δεκαετία του '80 και αφορά σε όλους όσους εργάζονται διανοητικά ή χειρωνακτικά με ελαστικούς όρους εργασίας, καθώς και τους ανέργους και τους χαμηλοσυνταξιούχους: με "ελαστικούς όρους" και στο πλαίσιο του "flexicurity" (ελαστική και με χαμηλή ασφάλιση εργασία).

Το Πρεκαριάτο αποτελεί μια αναδυόμενη τάξη ανθρώπων που αντιμετωπίζουν πρωτοφανή εργασιακή και συνολική ανασφάλεια, μπαινοβγαίνοντας σε "μικρές", επισφαλείς θέσεις εργασίας που δίνουν μηδενική σταθερότητα και ελάχιστο νόημα στη ζωή τους..

Σύμφωνα με τον Ζ.Μπάουμαν ,σήμερα η ζωή στις πόλεις έχει μετατραπεί σε μια φυσική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία του τρόμου συνοδευόμενου από τον πανταχού παρόντα φόβο . . Όλο κα περισσότερο η κοινωνία θεωρείται και χρησιμοποιείται ως δίκτυο παρά ως δομές, δίκτυο παρόμοιο με αυτό ενός κυκλώματος τυχαίων συνδέσεων αποσυνδέσεων και άπειρων πιθανών εναλλαγών. Όλα αυτά οδηγούν στον κατακερματισμό της πολιτικής δράσης κα του ατομικού βίου σε μια σειρά από βραχυπρόθεσμα κα αναρίθμητα προγράμματα και επεισόδια. Έτσι η ευθύνη για την επίλυση των διλημμάτων που δημιουργούνται από τις ασταθείς καταστάσεις μεταφέρεται στους ώμους των ατόμων -που τώρα καλούνται να γίνουν ελεύθεροι επιλογείς. Η συμμόρφωση στους κανόνες ,που είναι ελάχιστοι και συχνά αντιφατικοί δεν αποτελεί πλέον μια αρετή: την θέση της έχει πάρει η ευελιξία δηλαδή η ετοιμότητα να εγκαταλείπει οποιαδήποτε δέσμευση και πίστη χωρίς μεταμέλεια.

4 το βιβλίο του Φιλιπ Ντικ , το Ηλεκτρικό Πρόβατο και και η ταινία Blade runner

Το Ηλεκτρικό πρόβατο του Φίλιπ Ντικ εκδόθηκε γύρω στο 68 και ο Blade Runner -ταινία του Ridley Scott το 1982, ενώ η υπόθεση τοποθετείται γύρω από την εποχή μας. Στο βιβλίο επικρατεί μια μελαγχολική εξατομίκευση της κατανάλωσης, συνοδευμένης από μια αβάσταχτη απόγνωση για τη ζωή που εκλείπει.

Δύο είναι τα κεντρικά του στοιχεία: Το ένα η αποσάθρωση της κοινωνίας. Το άλλο η αίσθηση ματαιότητας

Σε αντίθεση με την ρευστή μας πραγματικότητα που λατρεύει τα ηλεκτρονικά γκατζετακια, ο κόσμος του ηλεκτρικού προβάτου λατρεύει ότι έχει απομείνει ζωντανό μετρά την πυρηνική καταστροφή. Μια αράχνη μια γίδα, έναν φρύνο. Είναι ένας κόσμος που αποσυντίθεται διαρκώς και σ’αυτό μοιάζει με τον δικό μας. Όπως και στην μελαγχολία του. Ήρωας του ο Ντέρεκ , κυνηγός επικηρυγμένων ανδροειδών Νέξους 6 που τα στέλνουν στις αποικίες στο έξω διάστημα, για να βοηθάνε και να συντροφεύουν τους ανθρώπους.

Στη τηλεόραση του ερειπωμένου κόσμου της γης όπου, όσοι δεν αποστέλλονται ως άποικοι στο διάστημα θεωρούνται ανθρώπινα σκουπίδια και ανάξιες (για αποικισμό) Ζωές , οι εναπομείναντες άνθρωποι κάθε τόσο καταφεύγουν στο κουτί του Μερσερισμού για να νιώσουν πως γίνονται ένα με όλους τους άλλους ανθρώπους..

O Φίλιπ Ντικ ήταν ο συγγραφέας της Αλλοτρίωσης. .Ο Ντικ ήταν γνωστικός και η υπόθεση του Σκοτεινού ,κακού Δημιουργού ( που την περιέγραψε με σαφηνεια στα «τρία στίγματα του Πάλμερ Ελντριτζ») ,διαπερνά όλα τα έργα του και φυσικά αυτό. Για τον Φιλιπ Ντικ όπως λέει στο εργο του Valis " Ο αληθινός Θεός διεξάγει ανταρτοπόλεμο σε εχθρικό έδαφος" - Κάτι συμβαίνει κάτι πήγε λάθος με την δημιουργία και η σαβουροποίηση διαλύει τον κόσμο μας. Τα αντίγραφα ,τα ρομπότ ,είναι τέλεια αλλά δεν νιώθουν συμπάθεια , ούτε καν για τα άλλα ανδροειδη : Είναι καταδικασμένα να είναι μόνα .Και ο Ντικ τα βάζει σε ένα σημείο του βιβλίου του να αντικρίσουν - τον πίνακα του Μονκ την Κραυγή ,το σύμβολο της αλλοτρίωσης : «είμαστε μόνοι σε έναν παγωμένο κόσμο ,καταδικασμένοι να ακούμε μόνο την κραυγή μας».

Τόσο το βιβλίο όσο και στην ταινία ,η Ρέπλικα αντιπροσωπεύει την χαμένη εργατική τάξη, ως ομοίωμα που επιστρέφει στην αρχική πατρίδα , την γη , όχι για να εκπληρώσει τον Ιστορικό της ρόλο αλλά για να εκδικηθεί τον κακό δημιουργό , να καταστρέψει.

Τι λείπει από αυτήν την προσομοίωση της εργατικής τάξης ; Κατά αρχάς η αίσθηση του Ιστορικού χρόνου και η αίσθηση του ρόλου της στην Ιστορία:

Στην ταινία ο χρόνος έχει παραταχθεί στον χώρο ,σε σειρά , όχι ως ιστορική διαδοχή αλλά ως μεταμοντέρνα διαδοχή των στυλ, ως μια άσκοπη διαδοχή παρόντων σε ρυθμούς από αρχαϊκούς έως μοντέρνους στην αρχιτεκτονική , ως μια βίαιη ανάμειξη πληθυσμών σε μορφή πλήθους που συνωστίζεται, προχωρώντας αργοκίνητα υπό την καθοδήγηση της Ιπτάμενης αστυνομίας.

Κυρίαρχο χαρακτηριστικό του πλήθους είναι η απουσία συλλογικοτήτων. δεν υπάρχουν οικογένειες ,σωματεία ενώσεις παρά άτομα ετερόγλωσσα που ομιλούν μια γλώσσα εσπεράντο,ανάμειξη αγγλικών με ασιατικές γλώσσες .Άτομα που δεν κοιτούν ο ένας τον άλλον καθώς συνωστίζονται άσκοπα και παραμένουν αδιάφορα και αμέτοχα σε σκηνές φόνων μπροστά τους: δεν βλέπουν ,,κοιτάζουν μόνο αλλά δεν βλέπουν. Ο κόσμος του Blade Runner είναι ένας κόσμος Οθόνης ,όπου η αδιάκοπη ροή εικόνων και διαφημίσεων υποκαθιστά το βλέμμα. μέσα από μια πλήρη Τηλεοπτικοποίηση: Ένας σχιζοφρενικός κόσμος με την έννοια που έδινε ο Λακάν στη σχιζοφρένεια ως διακοπής της σχέσης των σημαινόντων και της σχέσης με το συμβολικό . ο κόσμος του Blade Runner είναι ο κόσμος της απουσίας Μνήμης και της έκρηξης του Παρόντος .

Σε αυτόν τον αλλόκοτα παροντικό κόσμο οι σκλάβοι , υποκατάστατα της εργατικής τάξης, επαναστατούν διεκδικώντας την Μνήμη. Ναι έχουν μνήμη αλλά είναι πλαστή ,κατασκευασμένη, εμφυτευμένη στον μηχανισμό τους .

Τα ανδροειδή διεκδικούν τον χρόνο καθώς ζούνε μόνο τέσσερα χρόνια .Η ζωή τους βέβαια είναι πολύ πιο πυκνή από την ανθρώπινη καθώς ,όπως λέει ο δημιουργός τους, ο Ταιλερ " μια φλόγα που καίει με διπλάσια ένταση είναι προορισμένη να σβήσει πιο γρήγορα "

Τα αντίγραφα, είναι σχεδιασμένα ως η ύστατη μορφή εξαιρετικά εξειδικευμένου και ευέλικτου εργατικού δυναμικού.

Δεν είναι απλώς μιμήσεις, μοιάζουν με ανθρώπους, μιλούν σαν αυτούς, έχουν ακόμη και αισθήματα .Κάτι όμως τους κάνει να διαφέρουν ριζικά από τους ανθρώπους: ο Χρόνος .Η Ρέπλικα δεν προλαβαίνει να γεράσει, είναι καταδικασμένη στην αιωνιότητα ενός πυκνού σαν μαύρη τρύπα άχρονου χρόνου, ωραία και νέα σαν το πορτραίτο του Ντόριαν Γκρέυ ( ενώ αντίθετα ο κατασκευαστής παιχνιδιών -γενετιστής άνθρωπος Σεμπάστιαν πάσχει από πρόωρη γήρανση)

Από την άλλη, τα αντίγραφα ζούνε έντονα, κινούνται στο εύρος του χώρου με τέτοια ταχύτητα και δυναμισμό που τους επιτρέπει να αποκτούν τεράστια εμπειρία .

Αλλοτριωμένες ,αποξενωμένες ακόμα και από τους όμοιους τους οι Ρέπλικες δεν μπορούν φυσικά να δώσουν ένα νόημα στην εξέγερση τους: Η εξέγερση τους έχει χαρακτήρα απεγνωσμένο και το τέλος , τα περίφημα «δάκρυα της βροχής» ενέχουν μια απελπισμένη διεκδίκηση της αφήγησης : Η Ρέπλικα Roy ,που πεθαίνει μπροστά στον τρομαγμένο κρεμασμένο από το περβάζι Deckard διεκδικεί για τη ζωή της ένα νόημα : «έχω δει πράγματα που δεν μπορείς.να φανταστείς " του λέει και πεθαίνει .

5. O Χώρος ως σκηνικό αλλοτρίωσης .

Η ίδια η πόλη της ταινίας Blade Runner είναι η υλοποίηση της αλλοτρίωσης στον χώρο:μια μεταμοντέρνα πόλη που πλημμυρίζει από σκουπίδια. Η (όξινη) βροχή μπαίνει μέσα σε άδειες αποθήκες και βιομηχανικές εγκαταστάσεις. Στρόβιλοι ομίχλης, σωροί σκουπιδιών, ρακοσυλλέκτες. Πάνω από την παρακμή των δρόμων υψώνεται ένας κόσμος υψηλής τεχνολογίας, μεταφορικά μέσα που ανυψώνονται κάθετα, διαφημίσεις μετανάστευσης σε άλλους πλανήτες αλλά και διαφημίσεις της Κόκα Κόλα και της εταιρείας Tyler με σλόγκαν :«το εμπόριο, πιο ανθρώπινο από τους ανθρώπους είναι η δουλειά μας».

Η αρχιτεκτονική είναι ένα συνονθύλευμα από ετερόκλητα χρονικά στυλ, η εταιρεία Tyler στεγάζεται σε κτήριο που θυμίζει αιγυπτιακή πυραμίδα, ελληνικοί και ρωμαϊκοί κίονες αναμειγνύονται με αναφορές στην αρχιτεκτονική των Μάγια, των Κινέζων η της Βικτωριανής εποχής.

Το χάος των σημάτων και μηνυμάτων υποβάλλει μια κατάσταση αβεβαιότητας και διάβρωσης, ωστόσο υπάρχει η αίσθηση ότι κάποια κρυμμένη δύναμη επιβάλλει την τάξη.

Οι μορφές απασχόλησης που ονομάζονται ευέλικτες μοιάζει να κυριαρχούν στη ταινία παρόλο που γυρίστηκε το 1982 και αυτό αναδεικνύει επίσης και την αίσθηση κατακερματισμού της εργατικής τάξης: τα λέπια για τεχνητά φίδια και τα ψεύτικα ανθρώπινα μάτια παρασκευάζονται σε μικρά εργαστήρια δείχνοντας σχέσεις υπεργολαβίας.

Πρόκειται για μια μεταβιομηχανική πόλη όπου ,στους δρόμους, παρατηρούμε ένα διαρκώς μετακινούμενο πλήθος όπου κυριαρχούν οι Ασιάτες και έχει δημιουργηθεί ένα γλωσσικό ιδίωμα της πόλης ,ως υβρίδιο ιαπωνικών ,γερμανικών ισπανικών αγγλικών κλπ που αναπαράγει τον τρίτο κόσμο μέσα στον πρώτο.

6. Αντί για συλλογική δράση και επανάσταση, εξατομικευμένη εκδίκηση .

Όπως όλοι οι εργάτες που αντιμετωπίζουν την απειλή του συντομευμένου εργάσιμου βίου, τα αντίγραφα δεν αποδέχονται ευνοϊκά τους περιορισμούς της τετράχρονης ζωής τους.Επιστρέφουν στους δημιουργούς τους με στόχο να βρουν τρόπο για να παρατείνουν τη ζωή τους.

Όμως η εξέγερση τους παραμένει ατομική . Ο ισχυρότατος κοινωνικός δεσμός αναμεσά στον Ντέκαρντ και τα αντίγραφα που εξεγείρονται ποτέ δεν γεννούν την υπόνοια έστω ότι μπορείς να υπάρξει συνασπισμός καταπιεσμένων .

Παρότι ο Ροΐ βγάζει τα μάτια του Τάιλερ ενώ τον σκοτώνει αυτή είναι μάλλον ατομική παρά ταξική-συλλογική πράξη οργής. Το φινάλε της ταινίας είναι μια πράξη ατομικής φυγής η οποία αφήνει αμετάβλητη την θέση τόσο των αντιγράφων όσο και του πλήθους της ανθρωπότητας που κατοικεί στους δρόμους ενός αποσαθρωμένου αποβιομηχανοποιημένου μεταμοντέρνου κόσμου

7. Επίμετρο

Στον Μαρξ η αλλοτρίωση ήταν συνδεδεμένη με την εξαρτημένη εργασία του βιομηχανικού εργάτη που δεν ελέγχει και δεν κατανοεί ούτε την κατακερματισμένη ( συλλογική ) του, ούτε τον χρόνο εργασίας του ούτε φυσικά το προϊόν του : για 0κτω η δέκα η δωδεκάωρες είναι εκτός εαυτού Στην εποχή μας η κατακερματισμένη εργασία επεκτείνεται στην παγκοσμιότητα .Με την τηλεργασία και με την απορρόφηση ως και του ελεύθερου χρόνου ως εργασία ,αλλά και με τις περιφράξεις που επιβάλλει η πανταχού παρούσα κατανάλωση , η Υπεραξία αποστάζεται από παντού.. Έτσι , νιώθουμε ανήμποροι να ελέγξουμε το παραμικρό , γινόμαστε γρανάζια ενός τερατώδους συστήματος .

Το Ηλεκτρικό πρόβατο του Φιλιπ Ντικ και το Blade Runner αφορούν στον σύγχρονο πρεκαριο Σίσυφο που συνεχίζει να προσπαθεί να διαφυλάξει την ζωή του ενώ τριγύρω του επεκτείνεται διαρκώς η αποσάθρωση και η αλλοτρίωση Και όπως λέει σε κάποιο σημείο του βιβλίου ένας από τους ήρωες του ο Σεμπάστιαν :«Κανείς δεν μπορείς να νικήσεις τη σαβούρα παρά μόνο προσωρινά και ίσως σ ’ένα σημείο ,όπως στο διαμέρισμα μου ,όπου έχω ας πούμε δημιουργήσει μια ισορροπία αναμεσά στη πίεση της σαβούρας και μη σαβούρας ,προς το παρόν .Αλλά τελικά θα πεθάνω η θα φύγω ,και η σαβούρας θα υπερισχύσει πάλι .

Είναι ένας παγκόσμιος νομός που ισχύει σε όλο το σύμπαν .Ολόκληρό το σύμπαν προχωράει προς μια τελική κατάσταση ολοκληρωτικής ,απολυτής σαβουροποίησης»