ΑΡΧΑΙΑ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΑ IV – Παρρησία και Αιδώς
(Παρακαλώ τυχόν αναπαραγωγή του περιεχομένου του κειμένου να αναφέρει και την πηγή)
Στον Πρωταγόρα, η κοινότητα για να συντηρηθεί απαιτεί την αιδώ που την προσέφερε ο Δίας. Πολλοί ερμηνευτές1
την αιδώ στον Πρωταγόρα την ταυτίζουν με τη σωφροσύνη, όμως η σωφροσύνη
έχει να κάνει με τη μετριοφροσύνη και τον αυτοέλεγχο, το να βάζει
κανείς όρια στις επιθυμίες του ύστερα από την κατανόηση του τι αυτές οι
επιθυμίες όφειλαν να είναι. Όσον αφορά την αιδώ, θα λέγαμε ότι έχει να
κάνει με τη βάση της κοινωνικότητας. Συσχετίζει τους ανθρώπους μεταξύ
τους με το αίσθημα του αλληλοσεβασμού. Βοηθά τον άνθρωπο να εισέρχεται
στη θέση του άλλου και να νιώθει ποια είναι τα κανονιστικά πρότυπα της
κοινωνίας. Χωρίς αναφορά στους άλλους δεν μπορεί να υπάρξει αιδώς. Η
αιδώς χαρακτηρίζεται από το ενδιαφέρον για το πώς βλέπει ο ένας τον
άλλο, για την αιδώ είναι απαραίτητος ο παρατηρητής. Σέβομαι αυτούς που
με κοιτάζουν γιατί με νοιάζει το πώς με βλέπουν, τι σκέφτονται για μένα.
Όποιος δεν την κατέχει θεωρείται ως αρρώστια της πόλης και αξίζει αλλά
και πρέπει να θανατωθεί. Άρα, οι πόλεις γεννιούνται και υπάρχουν χάρη
στην αιδώ, χάρη στο να είναι κανείς ευαίσθητος στη γνώμη των άλλων.
Η
δικαιοσύνη ως συνοδοιπόρος της αιδούς κατά Πρωταγόρα, όπως νοείται τον
5ο αιώνα συνεπάγεται την τιμωρία. Η αιδώς δεν αφορά το φόβο της τιμωρίας
από τις πολιτειακές αρχές αλλά αποτελεί πηγή ενός προ-πολιτικού ελέγχου
που στηρίζεται στη ματιά του άλλου. Η αποκάλυψη των αδύναμων σημείων
αποτελούσε για τους αρχαίους πράξη ύβρης2,
θεωρούσαν ότι λειτουργούσε αποσταθεροποιητικά για την κοινότητα και
δημιουργούσε εχθρότητες και ιεραρχίες μεταξύ των πολιτών. Για αυτό και
είχε θεσμοθετηθεί η γραφή ύβρεως. Εν ολίγοις, αφορά αυτό που δεν είναι
επιθυμητό να εκτεθεί στα μάτια των άλλων. Παράλληλα όμως, η αιδώς
δείχνει την επιθυμία αποφυγής της ματιάς του άλλου, την απόκρυψη των
αδύναμων σημείων που κρίνονται αδύναμα από τα πρότυπα της συγκυρίας και
του κοινωνικού πλαισίου. Για αυτό ο Αλκιβιάδης, στο Συμπόσιο 216bc, επιθυμεί ο Σωκράτης να εξαφανιζόταν, επειδή ο Σωκράτης ήταν ικανός να φέρει στην επιφάνεια τις ατέλειές του Αλκιβιάδη, επειδή βρισκόταν υπό το βλέμμα του Σωκράτη.
Όταν ο Ιπποκράτης κοκκινίζει(312α), είναι γιατί δε θέλει να φανερωθούν
πράγματα για τον εαυτό του που επιθυμεί να κρατήσει κρυφά. Όταν ο
Ιππόθαλης κοκκινίζει ( Λύσις 204bc) είναι
γιατί είναι και αυτός υποκείμενος στο βλέμμα του Σωκράτη και ο Σωκράτης
βρίσκει μιαν αλήθεια που ο Ιπποθάλης επιθυμεί να αποκρύψει την την
ακατάπαυστη ερωτική επιθυμία. Ο Οιδίποδας επιθυμεί να χαθεί στη θάλασσα
και να μην τον ξαναδεί κανένας (1413)3.
Τα φοβερά έργα πρέπει να κρυφτούν. Η επίκληση του Κρέοντα(1424-9)για
αιδώ είναι για να κρυφτεί το άσχημο, το ανόσιο, το αποτροπιαστικό. Η
αναφορά του Πρωταγόρα στο Δία ο οποίος σύμφωνα με το μύθο ζητά να
τιμωρείται με θάνατο ως αρρώστια της πόλης όποιος δεν δρα ακολουθώντας
την αιδώ και τη δίκη παραπέμπει στο παρελθόν που ζει στο παρόν ως όριο,
περιορισμός στην πολιτική ζωή. Σε
αντίθεση, ο Σωκράτης δεν έχει τίποτα να κρύψει. Επομένως, η αιδώς
φαίνεται να έχει σχέση με την απόκρυψη μιας αλήθειας. Τελικά, η αιδώς
έχει την ικανότητα, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, να συμβάλλει στην ειρηνική
ζωή μέσα σε μια κοινότητα, ταυτόχρονα όμως ενδέχεται να κρύβει ποιος
πραγματικά είναι κάποιος, τι σχέδια έχει πραγματικά και ποιες επιθυμίες.
Αν λοιπόν, όπως προείπαμε, η αιδώς είναι μία προσκόλληση στα κυρίαρχα
κανονιστικά πρότυπα μιας παράδοσης, μιας ιστορικής στιγμής που
συμπυκνώνεται στη ματιά του άλλου, τότε μήπως αποτελεί και τροχοπέδη για
την εξέλιξη της Δημοκρατίας; Μήπως η αιδώς κρατά δέσμια τη Δημοκρατία
στο παρελθόν, περιορίζει τη δυνατότητα των πολιτών μιας Δημοκρατίας να
αποφασίζουν από μόνοι τους;
Η
απάντηση είναι θετική αν στραφούμε στον Επιτάφιο του Περικλή. Η
ελεύθερη ζωή είναι αποτέλεσμα της υπακοής στους νόμους είτε αφορά τη
δημόσια είτε την ιδιωτική ζωή από εσωτερική επιταγή και όχι από τη ματιά
του άλλου. Ο Γύγης του Πλάτωνα μας διδάσκει πως ο δίκαιος δεν
καθορίζεται από το φαίνεσθαι και τη ματιά των άλλων, από το να ζεις μέσω
των άλλων, αλλά παρουσιάζεται ως υπόθεση εσωτερική, ως ποιότητα της
ψυχής.
Ομοίως
και ο Ισοκράτης αναγνωρίζει ότι δεν είναι μόνο οι νόμοι όπου
αποτυπώνεται μία αρεταϊκή ηθική αλλά πηγαίνει πέρα από το νόμο στην
εκπαίδευση και στην ηθική καλλιέργεια του πολίτη4.
Αυτό το πέραν της ισχύος του νόμου δεν είναι μία αντιδημοκρατική
πρόταση. Μην ξεχνούμε πως απευθύνεται σε ένα ακροατήριο που καλείται να
αποφασίσει με δημοκρατικό τρόπο. Για τον Ισοκράτη οι πολλοί νόμοι
χωλαίνουν αν δεν υπάρχει ο ηθικός δεσμός ανάμεσα στους πολίτες.
Πραγματικά πάντως, υπήρχε ένα θέμα με το ότι οι νόμοι ήταν όντως πολλοί και μάλιστα αντιφατικοί5.
Στο κατά Τιμοκράτους ΧΧΙV. 142 υπάρχει κριτική για το ότι οι ρήτορες
νομοθετούν πάρα πολλούς νόμους κάθε μήνα και για προσωπικούς σκοπούς.
Σύμφωνα με αυτό το σκεπτικό στον Ισοκράτη φαίνεται να δημιουργείται μία
νοσταλγία για ένα αγνό νομικό παρελθόν και μία αγνή διακυβέρνηση από
έναν ηγέτη όπως ο Σόλων6.
Ο
Ισοκράτης μπορεί να αναπολεί την παλιά ένδοξη εξουσία του Σόλωνα αλλά
παράλληλα, επιθυμεί την παρρησία με την έννοια του να μιλά κανείς
ειλικρινά και αληθινά με το ρίσκο της τιμωρίας. Πρόκειται για αναφορά
στο παρελθόν με βλέμμα όμως προς το μέλλον, προκειμένου να
αντιμετωπισθούν τα προβλήματα της απόλυτης ελευθερίας στη Δημοκρατία.
Επιπλέον στοιχείο για αυτό το κοίταγμα στο μέλλον είναι και η
αποδέσμευση από το παραδοσιακό νόημα των λέξεων. Λέξεις απαλλαγμένες από
το κανονιστικό παρελθόν και από τα προσωπικά συμφέροντα. Αυτή είναι η
βάση της ισοκράτειας σκέψης για μια σώφρονα Δημοκρατία.
Το
παρελθόν δεν το επικαλείται για να εντοπιστεί ένα παρελθόν-πρότυπο αλλά
ένα παρελθόν-έμπνευση για το μέλλον. Ο λόγος του Ισοκράτη είναι μια
αποστασιοποίηση από την προσκόλληση στο πώς θα σε δει ο άλλος, από την
εμπειρία της αιδούς, με στόχο η Εκκλησία να μετατραπεί σε ένα φόρουμ με
ειλικρινή τη συμμετοχή τους καθενός, στα πλαίσια δηλ. μιας παρρησίας
απαλλαγμένης από τον καταστροφικό της χαρακτήρα.
Ο
Ισοκράτης αποζητά ένα ειλικρινές κοινό για ειλικρινείς αντιπαραθέσεις.
Για να θέλει να μιλήσει σε κόντρα με τις πεποιθήσεις του πλήθους
φαίνεται ότι επιδιώκει τη διαφωνία αντί της ομοιομορφίας της γνώμης, την
ελευθερία αντί της υποταγής.
Η
ισοκράτεια ρητορική αντλεί τη δύναμή της όχι από τα χέρια των ισχυρών ή
εύπορων πολιτών, απλούστατα γιατί δεν ήταν ένα ειδικό εργαλείο
χειραγώγησης. Η ρητορική αντιπαράθεση δεν αποσκοπούσε στην
εξαπάτηση αλλά στην ανάδειξη των καλύτερων σημείων των δύο
αντιπαρατιθέμενων γνωμών. Επομένως, η ρητορική διέσωζε την καλή κρίση.
Μέσα στα δημοκρατικά πλαίσια το κοινό θα ελάμβανε την τελική απόφαση. Σε
θέματα που απέβλεπαν στο μέλλον δεν υπήρχε σαφής διάκριση ανάμεσα στο
αληθές και στο ψευδές. Δεν πρέπει να ταυτίζεται η ρητορική της
αντιπαράθεσης με το ψεύδος. Τα ψεύδη δεν είναι συνέπεια της
αντιπαράθεσης. Αντίθετα, προέρχονται από το φόβο μιας ειλικρινούς
αντιπαράθεσης7, του παρρησιάζεσθαι.
Επιθυμεί
την παρρησία αλλά τη θεωρεί και ασύμβατη με τη Δημοκρατία, όταν
υπερβαίνει τα όριά της με κίνδυνο την αυτοκαταστροφή. Δηλ. την ίδια
στιγμή που υπερασπίζεται την ακριβολογία, επιδιώκει να σαγηνεύσει το
κοινό με στόχο να τους έλξει στα συμφέροντα της πόλης. Η γοητεία
λαμβάνει χώρα με την επίκληση ενός ενδόξου παρελθόντος που θα τους
αναμορφώσει το αίσθημα αυτοεκτίμησης, θα αναδομήσει την ταυτότητα του
Αθηναίου πολίτη, κάνοντάς τους υπόχρεους σε ένα παρελθόν που οφείλουν να
τους καθοδηγήσει στη βάση ενός δικαίου που υπάρχει εκ παραδόσεως. Το
παράδοξο λοιπόν είναι ότι ο λόγος γίνεται φορέας αλήθειας στη βάση της
ακριβολογίας κι όχι εξυπηρέτησης ατομικών συμφερόντων παράλληλα όμως και
παράγων σαγήνης του ακροατηρίου.
Η
σαγήνη υπό την οπτική της αλλαγής του περιεχομένου των εννοιών και των
στοχοθετήσεων, δεν αποτελεί προτροπή για μίμηση του παρελθόντος όπου το
δίκαιο είναι ανταπόδοση της βίας, τα αντίποινα, ο πόλεμος, αλλά
μετασχηματίζεται σε ελπίδα για το μέλλον όπου θα ικανοποιηθούν τα
συμφέροντα της πόλης(στο Περί Ειρήνης είναι η αποδόμηση της επιθετικής
πολιτικής της Αθήνας και η αντιπρόταση της ειρήνης και των κερδών που θα
αποκομίσει η Αθήνα από μία ειρηνική πολιτική). Η δόξα και η ευδαιμονία
της πόλης ανάγεται σε ένα ουτοπικό παρελθόν ισοκράτειας έμπνευσης, όπου
κυριαρχεί η παρρησία που αποβλέπει στο μέλλον, όντας απαλλαγμένη από τα
ρυθμιστικά πλαίσια μιας παράδοσης-προτύπου.
Η
Αθηναϊκή Δημοκρατία λοιπόν φαίνεται εγγενώς να χαρακτηρίζεται από την
εναγώνια αναζήτηση μιας ισορροπίας ανάμεσα στην αιδώ που μπορεί να
κοινωνικοποιεί αλλά και να αποκρύπτει την αλήθεια, και στην παρρησία ως
δυνατότητα πραγμάτωσης της απόλυτης Δημοκρατίας στην απόλυτη διαφάνειά
της αλλά και ως δυνατότητα αυτοκαταστροφής.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου