Αναγνώστες

Κυριακή 12 Δεκεμβρίου 2010

Η κουλτούρα της Δύσης (ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗς ''Ε'')



ΦΙΛΙΠ ΝΕΜΟ
Τι είναι η Δύση;
ΜΤΦΡ.: Δ. ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ, ΠΕΝΝΥ ΜΕΓΓΟΥΛΗ, ΑΜΑΛΙΑ ΣΤΑΘΑΚΗ, ΙΩΑΝΝΑ ΧΟΝΔΡΟΥ, ΘΕΩΝΗ ΧΡΥΣΑΝΘΟΠΟΥΛΟΥ
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΜΑΡΙΑ ΠΑΠΑΔΗΜΑ
«ΕΣΤΙΑ», ΣΕΙΡΑ: ΕΣΤΙΑ ΙΔΕΩΝ, ΣΕΛ. 197, ευρώ 12

Ιδού και μία μελέτη για τη Δύση διαφορετική από πολλές άλλες. Μια μελέτη που περιγράφει τα χαρακτηριστικά του δυτικού πολιτισμού πέρα από αλλεπάλληλα μοντέλα κρισιολογίας. Τα οποία, χαιρέκακα αρκετές φορές, ξαναπλασάρουν την ιδέα περί παρακμής της Δύσης. Μια μελέτη συγκρατημένα αισιόδοξη για την αξιακή δύναμη και το μέλλον των φιλελεύθερων δυτικών δημοκρατιών. Μια μελέτη που δεν διστάζει, ιδιαίτερα έναντι του πολιτικά ορθού, να επιχειρηματολογεί για την ποιοτική διαφορά τους, χωρίς ωστόσο να την ανάγει σε μια ουσιακή ιδιαιτερότητα της Δύσης.

Αντι-ουσιακή ταυτότητα

Αλλά τι είναι η Δύση; Η απάντηση που δίνει ο Φιλίπ Νεμό, ιστορικός των ιδεών, χωρίς να αιφνιδιάζει για τη ριζική πρωτοτυπία της, παρουσιάζει, παρ' όλα αυτά, εξαιρετικό ενδιαφέρον για τρεις κυρίως λόγους. Ο πρώτος: γιατί αποφεύγει, όπως ο ίδιος επιχειρηματολογεί σχετικά, τις παγίδες της «ουσιοκρατίας». Για τον Νεμό, η «Δύση» δεν είναι ένας λαός, αλλά ανοιχτή πνευματική «κοινότητα». Η Δύση δεν αντιστοιχεί σε βιολογική ή εθνοτική καταγωγή, αλλά συγκροτεί μια αξιακή και πολιτική κουλτούρα. Η Δύση δεν είναι, συνεπώς, «ιδιοκτησία» κανενός, αλλά μπορεί να γίνει εκουσίως κτήμα όλων. Ο δεύτερος λόγος: τα συστατικά στοιχεία που, κατά τον Νεμό, συγκροτούν τη Δύση αρθρώνουν μεταξύ τους μια αλληλοτροφοδοτούμενη και δυναμική ενότητα και, άρα, δεν θα πρέπει να εκλαμβάνονται χωριστά. Ετσι, α) η επινόηση της πόλεως, της έννομης ελευθερίας, της επιστήμης και του σχολείου από την αρχαία Ελλάδα, β) η επινόηση του δικαίου, της ατομικής ιδιοκτησίας, της έννοιας του προσώπου (ατόμου) και του ουμανισμού από τη Ρώμη, γ) η ηθική και εσχατολογική επανάσταση της Βίβλου (η αγάπη και η δικαιοσύνη, το άνοιγμα στον γραμμικό ιστορικό χρόνο), δ) η «παπική επανάσταση» που συνδύασε την ελληνική επιστήμη με το ρωμαϊκό δίκαιο, τέλος, ε) η προώθηση της φιλελεύθερης πλουραλιστικής δημοκρατίας, όλα αυτά τα στοιχεία μαζί συγκρότησαν την ανοιχτή «ταυτότητα» της Δύσης. Ο τρίτος, τέλος, λόγος έχει σχέση με την πρόταση που καταθέτει ο συγγραφέας σχετικά με την πολιτική μορφή που πρέπει να προσλάβει η Δύση.

Ελλάδα και Ρώμη

Αξίζει να δούμε εκ του σύνεγγυς τους παράγοντες που αναλύει ο συγγραφέας. Οι Ελληνες επινοούν τον δημόσιο χαρακτήρα της εξουσίας και την ισότητα απέναντι στον νόμο. Η ανάδυση της έννοιας του πολίτη αποδεσμεύει τους ανθρώπους από στοιχεία καταγωγής που τους αποκλείουν από τα κοινά της πόλεως και απολήγει στην πρώτη εφαρμογή ενός «κράτους δικαίου». Η σωφροσύνη αντικαθιστά τις αριστοκρατικές αρετές, και η θρησκεία υποτάσσεται στο κράτος (το οποίο και εποπτεύει την κοινωνική τάξη). Αναδύεται η πολιτική, εκείνος ο αυτόνομος λόγος που είναι φορέας κριτικής, ακόμα και προς την κατεύθυνση της αλλαγής των κανόνων της κοινής συμβίωσης. Οι κανόνες της κοινωνικής τάξης χειραφετούνται από τη φυσική τάξη, ο κοινωνικός κόσμος προκύπτει ως διαφοροποίηση μιας κατασκευασμένης («τεχνητής») τάξης από την «υπέρτατη και απαραβίαστη τάξη» του φυσικού κόσμου.

Η Ρώμη προχωρεί ακόμα πιο πέρα το «ελληνικό θαύμα». Εδώ συντελείται η επινόηση του ιδιωτικού δικαίου, το οποίο, διευκολύνοντας τον ορισμό της ατομικής ιδιοκτησίας, συνεργεί στην ανάδυση της ατομικότητας του ανθρώπου. Στο εξής, ο άνθρωπος διαθέτει δύο στοιχεία: την κοινή σε όλους τους ανθρώπους (ανθρώπινη) φύση, αλλά και την προσίδια φύση του, το ατομικό «εγώ», μια μη αναγώγιμη εσωτερική ζωή. Ρήξη, επομένως, του ανθρώπου με το «groupe en fusion» της ολιστικής ομάδας, μιας κοινοτιστικής «ομάδας σε συγχώνευση».

Χριστιανισμός και «παπική επανάσταση»

Αν ο ιουδαιο-χριστιανισμός αποτέλεσε την αποφασιστική αφετηρία για να νοήσουμε τον άνθρωπο ως «όμηρο» του «άλλου» (ανθρώπου), αν, δηλαδή, με τη βιβλική ηθική εγκαινιάζεται η ασύμμετρη σχέση του ανθρώπου προς τον συνάνθρωπο (αποδεικνύω την ανθρωπινότητά μου νιώθοντας υπεύθυνος για τον συνάνθρωπό μου, και μάλιστα πριν καν αυτός μου το ζητήσει, χωρίς να αναμένω καμία ανταμοιβή γι' αυτό), η «παπική επανάσταση», προβαίνοντας στον εναρμονισμό των αρχαιο-ελληνικών επινοήσεων με τον ρωμαϊκό νομικό πολιτισμό, έρχεται να ρίξει τον άνθρωπο μέσα στην ιστορία, και να νομιμοποιήσει τη δράση μέσα στον κόσμο. Επί το θεολογικότερον, να «αγιοποιήσει» τη δράση αλλαγής αυτού εδώ του κόσμου. Με τα ίδια τα λόγια του Νεμό, που θέλουν να χαράξουν μια ουσιώδη διαφορά της δυτικής από την ανατολική χριστιανοσύνη (δηλαδή από την Ορθοδοξία με την απόκοσμη, «ησυχαστική» της παράδοση, έτσι τουλάχιστον την προσλαμβάνει ο συγγραφέας, παραπέμποντας προς τούτο και στον «Μεγάλο Ιεροεξεταστή» των Αδελφών Καραμαζόφ του Ντοστογιέφσκι): « Η αντικατάσταση μιας κάθετης, άμεσης, μαγικής πορείας από μια κλιμακούμενη, προοδευτική ανάβαση, βασισμένη στη λογική, δεν σημαίνει ότι παραιτούμαστε από την ιδέα να φτάσουμε στην κορυφή. Το γεγονός ότι οργανώνουμε την επίγεια ζωή δεν σημαίνει ότι παραιτούμαστε πια από τον Ουρανό. Θα μπορούσαμε μάλιστα να υποστηρίξουμε το αντίθετο (...). Αυτός που προσπαθεί περισσότερο να αλλάξει τη Γη αποδεικνύει λοιπόν, από αυτό και μόνο το γεγονός, ότι είναι αυτός που θέλει διακαώς να κερδίσει τον Ουρανό (...), αποδεικνύει ότι, για εκείνον, έχει γίνει η μυστική πίστη του. Το ανθρώπινο έργο αντανακλά και αποκαλύπτει το υπερβατικό ιδανικό που το κατευθύνει. Ενώ η θέληση οργάνωσης του κόσμου είναι, για τους Ορθόδοξους, η έκδηλη απόδειξη ότι ξεχνάμε τον Θεό, για τους Δυτικούς είναι ο μόνος ειλικρινής τρόπος λατρείας του».

Ελευση της δημοκρατίας

Ετσι, το πεδίο είναι πλέον γόνιμο για να υποδεχθεί την ανθοφορία των φιλελεύθερων δημοκρατιών. Εδώ, η κοινωνική τάξη εμφανίζεται να συγκροτείται «αυθόρμητα», μέσω του πλουραλισμού, ως «σύνθεση των ελεύθερων πρωτοβουλιών των ατόμων». Αυτός ο πλουραλισμός αποτιμάται, κατ' αρχάς, στον πνευματικό φιλελευθερισμό. Η αλήθεια προσεγγίζεται μέσω του κριτικού πλουραλισμού, ενώ, αντίθετα, η επίσημη κρατική αλήθεια καταπνίγει τις λοιπές όψεις της πραγματικότητας, επομένως, παρεμποδίζεται η διαδικασία προόδου των γνώσεων. Αυτός όμως ο φιλελευθερισμός, υπογραμμίζει ο συγγραφέας, δεν πρέπει να καταλήγει ούτε στον σκεπτικισμό ούτε στον αξιακό σχετικισμό.

Στη συνέχεια, ο πλουραλισμός δίνει εύφορο έδαφος στη δημοκρατία. Η αποϊεροποίηση της εξουσίας, που προκύπτει από τη διάκριση κοσμικής και θρησκευτικής αρχής, έχει και αυτή την αφετηρία της στη Βίβλο. Εκεί τίθενται τα θεμέλια αυτού του χωρισμού, διά μέσου ενός καταμερισμού ρόλων: το κράτος πρέπει να ασχολείται με την επίγεια ζωή, οι προφήτες «προετοιμάζουν το μέλλον». Τέλος, ο οικονομικός φιλελευθερισμός συνιστά «ηθική επιλογή», αφού η σπάνη της αγοράς δεν θεραπεύεται με τις προσευχές και/ή τις κατάρες απόκοσμων μοναχών, αλλά μέσα από την οικονομία της αγοράς. Ακόμα και αν οι οικονομικοί δρώντες έχουν ως κίνητρο τον ιδιωτικό πλουτισμό, από τη στιγμή που παράγουν πλούτο, πετυχαίνουν καλύτερα τον στόχο της «οικονομικής ανάπτυξης» και, με τον τρόπο αυτό, εκπληρώνουν καλύτερα τον θεάρεστο σκοπό της δικαιοσύνης.

Η Δυτική Ενωση

Το γενικότερο συμπέρασμα προκύπτει αβίαστα. Η Δύση συνιστά τον καρπό αυτής της συνδυαστικής «πολιτισμικής μορφογένεσης». Περιλαμβάνει, άρα, τη Δυτική Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική. Οι μεταξύ τους διαφορές είναι δευτερεύουσες, δεν υπάρχει, για παράδειγμα, μια ευρωπαϊκή ταυτότητα που να αντιτίθεται, και μάλιστα με ριζικό τρόπο, σε μια αμερικανική ταυτότητα. Πιο συγκεκριμένα, από τις ευρωπαϊκές χώρες στη Δύση ανήκουν εκείνες που γνώρισαν την παπική επανάσταση, έτσι, η Ελλάδα μοιάζει να κινείται σε μια μεθοριακή τροχιά. Και περισσότερο να ανήκει σε έναν δεύτερο κύκλο χωρών, «συγγενών» προς τις καθαυτό δυτικές χώρες, όπως αυτές της Λ. Αμερικής, του Ορθόδοξου τόξου, ένας κύκλος χωρών στον οποίο, για διαφορετικούς λόγους, εντάσσεται και το Ισραήλ. Ο τρίτος κύκλος χωρών αποτελείται από αυτές του αραβο-μουσουλμανικού κόσμου. Τέλος, ο τέταρτος κύκλος περιλαμβάνει τον κόσμο της Ωκεανίας, της Αφρικής, της Κίνας και της Ιαπωνίας.

Αυτή η πολιτισμική κατάταξη του κόσμου επιτρέπει στον Νεμό να προτείνει μια «κοινή πολιτική μορφή των δυτικών χωρών» που θα ανταποκρινόταν, ακριβώς, στην πολιτισμική τους ενότητα. Τα χαρακτηριστικά μιας τέτοιας «Δυτικής Ενωσης» αναλύονται στη συνομοσπονδιακή μορφή που αυτή πρέπει να προσλάβει (εντός της οποίας η κάθε χώρα διατηρεί την εθνική της κυριαρχία), «μια ελεύθερη δημοκρατία χωρών με ίσα δικαιώματα», που, χωρίς να υιοθετεί την παραμικρή εχθρική στάση έναντι των άλλων χωρών, το αντίθετο, θα έπαιρνε την κυρίαρχη ευθύνη να διαθέτει «σύνορα» με τη νομικο-πολιτική έννοια του όρου και μόνο.

Είναι σαφές ότι ένας τέτοιος προβληματισμός αξίζει την ιδιαίτερη προσοχή μας. Κυρίως, γιατί με τόλμη και σταθερά επιχειρήματα αναδεικνύει και υπερασπίζεται πολύτιμα στοιχεία μιας από πολλές πλευρές απωθημένης σήμερα χειραφετητικής νεωτερικότητας. Ωστόσο, η προσοχή μας δεν σημαίνει, κατ' ανάγκη, και την υιοθέτηση αυτού του προβληματισμού στο σύνολό του. Γιατί είναι αλήθεια ότι από τον στοχασμό του Νεμό απουσιάζει μια εναργής κριτική στον σημερινό τροχαδιστικό και υπερμοντέρνο καπιταλισμό, αλλά και, γενικότερα, στην ίδια την έννοια της «προόδου» που αυτός ο ξέφρενος καπιταλισμός δεν παύει να εκθειάζει. Με άλλα λόγια, υπάρχει στην αφήγηση του Νεμό μια ορισμένη ιδεολογική αφέλεια για τα πλεονεκτήματα της προόδου, στην οικονομικο-φιλελεύθερη εκδοχή της, που μάλλον οφείλεται σε μια δική του συνοπτικά ηθική ματιά σε αυτήν. Ο χριστιανικός οικουμενισμός του από ηθική γίνεται πολιτική κατηγορία, με αποτέλεσμα τη σύγχυση ανάμεσα στην ηθική και την πολιτική, και τελικά την υποταγή της δεύτερης στην πρώτη. Η προβληματική του, αιωρούμενη μεταξύ οικονομικο-αξιακού φιλελευθερισμού και πολιτικού συντηρητισμού (π.χ. «σύνορα») πάνω σε ένα υπόστρωμα δυτικού χριστιανισμού, φαντάζει κάποιες φορές ως απολογία του υπάρχοντος. Εχουμε την αίσθηση ότι η με την ευρύτερη έννοια πολιτισμική σύνθεση με τον τρόπο που την προτείνει ο Νεμό, παρά τις αναντίρρητες αρετές της, κινδυνεύει να ηττηθεί σε όλα τα πεδία που τη συναποτελούν.


ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ Διδάσκει στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ


ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 28/11/200

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Η Δόξα των σιδηροδρόμων TONY JUDT

 TONY JUDT Η ΔΟΞΑ ΤΩΝ ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΩΝ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΩΣΤΟΥΛΑ ΣΚΛΑΒΕΝΙΤΗ ΕΠΙΜΕΤΡΟ ΣΤΑΥΡΟΣ ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗΣ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ ΑΘΗΝΑ 2013 ...