Οι εχθροί του Διαφωτισμού
από το ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ
- Γιατί τόσο μίσος εναντίον του Διαφωτισμού;
«Ο Διαφωτισμός υποκινεί το μίσος αλλά και το φόβο επειδή διατυπώνει μια θεώρηση του ελεύθερου, αυτόνομου, ορθολογικού ανθρώπου, ο οποίος είναι ικανός να οικοδομήσει ένα νέο κόσμο που ανταποκρίνεται στις ανάγκες του. Ο άνθρωπος νοούμενος ως ορθολογικό ον δεν έχει πλέον ανάγκη ούτε την ιστορία, ούτε τη θρησκεία, ούτε την κηδεμονία».
- Τι ακριβώς εννοούμε με τον όρο «αντι-Διαφωτισμός»;
«Ο όρος επινοήθηκε από τον Νίτσε το 1877. Gegen-Aufklarung για τον Νίτσε σήμαινε όλα όσα εκπροσωπούσαν άνθρωποι όπως ο Σοπενάουερ ή ο Βάγκνερ. Εκείνα τα χρόνια πράγματι ο αντι-Διαφωτισμός γίνεται ταυτόχρονα ένας αληθινός πνευματικός χείμαρρος και ένα μαζικό φαινόμενο. Τότε είναι που κατεβαίνει στο δρόμο η επανάσταση του τέλους του 19ου αιώνα εναντίον του ορθολογισμού και της οικουμενικότητας. Αλλά πολύ πριν από τον Νίτσε, τη στιγμή που οι Εγκυκλοπαιδιστές ονομάζονταν "φιλόσοφοι", γινόταν ήδη λόγος για τους "αντι-φιλοσόφους". Ο πόλεμος εναντίον του Διαφωτισμού δεν σταμάτησε ποτέ και μάλιστα έγινε ένα από τα κυρίαρχα ιδεολογικά ρεύματα του σύγχρονου κόσμου».
- Με ποιαν έννοια το μίσος εναντίον του Διαφωτισμού είναι σύγχρονο;
«Ο 18ος αιώνας είναι η χοάνη δύο ανταγωνιζόμενων εκδοχών της νεωτερικότητας. Ο Διαφωτισμός, υπογραμμίζοντας αυτό που είναι κοινό σε όλους τους ανθρώπους, παρήγαγε τη μεγάλη πνευματική επανάσταση της ορθολογιστικής νεωτερικότητας. Το πνευματικό, πολιτιστικό και πολιτικό κίνημα που συνδέεται με την εξέγερση εναντίον του Διαφωτισμού έθεσε τα θεμέλια μιας άλλης νεωτερικότητας. Αυτό το κίνημα θεμελιώθηκε πάνω στη λατρεία όλων όσα διακρίνουν και διαχωρίζουν τους ανθρώπους, δηλαδή στη λατρεία της ιστορίας, της κουλτούρας, της γλώσσας. Αυτή η εκδοχή της νεωτερικότητας στρέφεται εναντίον του ορθολογισμού, εναντίον της ιδέας, της αυτονομίας του ατόμου, εναντίον της καθολικότητας των φυσικών δικαιωμάτων. Αυτή γεννάει την ευρωπαϊκή καταστροφή του 20ού αιώνα. Αυτή η μάχη ανάμεσα στις δύο νεωτερικότητες διαμορφώνει την ιστορία των δυόμισι αιώνων που μας χωρίζουν από τον καιρό του Διαφωτισμού. Αν η διαφωτισμένη νεωτερικότητα είναι εκείνη του φιλελευθερισμού που οδηγεί στη δημοκρατία, η άλλη νεωτερικότητα, που κατεβαίνει στο δρόμο στην καμπή του εικοστού αιώνα, παίρνει τη μορφή της επαναστατικής, εθνικιστικής, κοινοτιστικής δεξιάς, που είναι ορκισμένος εχθρός των οικουμενικών αξιών. Αποστρεφόμενη την ιδέα της αυτονομίας του ατόμου, η αντιορθολογιστική νεωτερικότητα έγινε μια πολιτική δύναμη με μεγάλη ανατρεπτική ισχύ, ικανή να υποσκάπτει όχι μόνον τα θεμέλια της δημοκρατίας αλλά και εκείνα της ίδιας της ιδέας των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Σήμερα όταν μιλάμε για "επαναστατική δεξιά", για "αντιδραστικό μοντερνισμό" ή για τη "συντηρητική επανάσταση", αναφερόμαστε πάντοτε στο ίδιο φαινόμενο. Οι εχθροί της έχουν παραμείνει οι ίδιοι που ήσαν και στον καιρό του Χέρντερ και του Μπερκ: ονομάζονται Καντ, Ρουσό, Βολτέρος και γενικά όλοι οι "φιλόσοφοι". Μια άλλη θεώρηση της κοινωνίας εκφράζεται εδώ: ένα σώμα και όχι ένα σύνολο αυτόνομων πολιτών (...)».
- Γιατί κατηγορούν τον Διαφωτισμό;
«Μέχρι το 1945 η μάχη εναντίον του Διαφωτισμού συγχέεται με εκείνη εναντίον της δημοκρατίας. Για τον Μπερκ, τον Ρενάν, τον Σορέλ, τον Μοράς, τον Κρότσε πριν από το 1926, ή τον Σπένγκλερ, η ισότητα και η καθολική ψήφος είναι υπεύθυνες για όλα τα δεινά του καιρού τους. Ο τόνος αλλάζει μετά το 1945. Δεν είναι πλέον δυνατόν να αντιμάχονται ανοιχτά τη δημοκρατία. Αλλά η προβληματική παραμένει. Ορισμένοι αμερικανοί ή γερμανοί στοχαστές προσπάθησαν με μανία να αποδείξουν ότι η κληρονομιά του Διαφωτισμού, συμπεριλαμβανομένης και εκείνης της Γαλλικής Επανάστασης, είναι άμεσα υπεύθυνες για τη φρίκη του 20ού αιώνα. Σύμφωνα με τον ιστορικό Ερνστ Νόλτε, φασισμός και μπολσεβικισμός πηγάζουν από την Επανάσταση, η οποία αντιπροσωπεύει την κατ' εξοχήν καταστροφική ουτοπία».
- Είναι όμως δύσκολο να αποδειχθεί κάτι τέτοιο. Ποια είναι η συσχέτιση;
«Εκείνο που αυτοί οι παθιασμένοι αντίπαλοι του Διαφωτισμού επικρίνουν είναι ο "ουτοπισμός", δηλαδή το δικαίωμα που υποτίθεται ότι σφετερίζεται κάθε γενεά στο όνομα της δικαιοσύνης να αλλάζει τον κόσμο που κληρονόμησε από τις προηγούμενες γενεές».
- Σήμερα, ωστόσο, το μίσος εναντίον του Διαφωτισμού δεν μπορεί πλέον να αποτελεί πολιτικό επιχείρημα στις δημοκρατίες μας.
«Μην είστε τόσο σίγουρος. Η δεξιά έχει απωθήσει τον εθνικισμό τύπου Μοράς και Μπαρές, αλλά ο αντικομμουνισμός και ο αντιμαρξισμός αποκαλύπτονται σήμερα ιδιαίτερα αποτελεσματικοί. Για ορισμένους, όπως και στον καιρό του Ψυχρού Πολέμου, ο Ρουσό και οι Ιακωβίνοι θεωρούνται πάντοτε υπεύθυνοι για ολοκληρωτισμό, ο μπολσεβικισμός θεωρείται πρόδρομος του φασισμού και ο ναζισμός μια αντίδραση στον κομμουνισμό. Οταν οι άνθρωποι οραματίζονται έναν καλύτερο κόσμο και διεκδικούν το δικαίωμα στην ευτυχία, τους κατηγορούν αμέσως ότι θέλουν το φεγγάρι. Οταν θέλουν περισσότερη δικαιοσύνη, τους κατηγορούν ότι αναζητούν την τελειότητα αν όχι τον επίγειο παράδεισο. Οταν ασκούν κριτική στο κατεστημένο, τους εμφανίζουν σαν καταστροφείς μιας τάξης χωρίς την οποία καμία κοινωνία δεν μπορεί να υπάρχει. Οταν επικαλούνται το λόγο ενάντια στα δεινά που επισωρεύει η ιστορία και διεκδικούν το δικαίωμα να προσδιορίζουν τους σκοπούς της ύπαρξης, τους κατηγορούν ότι θέλουν ένα σύστημα το οποίο δεν μπορεί παρά να οδηγεί είτε στο Αουσβιτς είτε στο γκουλάγκ. Αυτή η προβληματική απέχει πολύ από το να έχει εξαντληθεί».
7 - 10/09/2006
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου