ΤΟ ΣΤΑΔΙΟ
ΤΟΥ ΚΑΛΕΙΔΟΣΚΟΠΙΟΥ
Παρουσίαση του βιβλίου της
Ξένιας Καλαιτζίδου :
Πέτρος Θεοδωρίδης
1 Αγαπητοι
φιλοι
Παρουσιάζουμε σήμερα
το βιβλίο της
Ξενιας Καλαιτζιδου, που όπως δείχνει και ο τίτλο αφορά σε ένα καλειδοσκόπιο, μια περιπλάνηση
στην αυλή των θαυμάτων του συγχρόνου κόσμου
. Το βιβλίο έχει ως υπότιτλο το ‘’για μια οριακή
φαινομενολογία ‘’ και – υποθέτω ότι αυτό αφορά την θέση που παίρνει η συγγραφέας : στο Όριο , την οριακοτητα
, όχι στο Περιθώριό γιατί το περιθώριό προϋποθέτει ένα κέντρο και ο κόσμος μας γίνεται σήμερα όλο και πιο εκκεντρος
και όλοι λίγο πολύ, προσωρινά η μόνιμα, οριακοί.
Πρόκειται για ένα βιβλίο που ξεδιπλώνεται πλάγια, Με ελαφρά
προσεκτικά βήματα η Ξένια αγγίζει τα σοβαρά ζητήματα της εποχής μας : την
ευτυχιοκρατία ,τον Ρευστό μας φόβο και αγάπη, σε μια προσπάθεια χαρτογράφησης
του Θαυμαστού, καινούριου, μετανωτερικού μας κόσμου .
Η Ξένια τολμά να εξερευνήσει γράφοντας και , νομίζω πως στην
περίπτωση της, η γραφή δεν αποτελεί απλώς εργαλείο
περιγραφής του κόσμου αλλά ταυτόχρονα
και ραφής του, συρραφής του .
Και τι
συρράπτουμε με την συ(γγ)ραφή ;
Συρράπτουμε ξανά
και ξανά το κομματιασμένο σώμα , το τραύμα μας,πασκίζοντας να
βρούμε μια ολότητα ,ξανά, τη αίσθηση
ολότητας θρυμματίστηκε στις μέρες μας -
και εννοώ τα τελευταία τριάντα πέντε
χρόνια από την δεκαετία του 90
τουλάχιστον ..
2. ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΥΠΕΡΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ
Πρόκειται
για ένα βιβλίο
αυτομόρφωσης
που είναι
μια ξεχασμένη λέξη πια στις μέρες μας.
Όχι για ένα βιβλίο με σκοπό την πανεπιστημιακή η άλλη καριέρα
, όχι για μια εργαλειακή εκμετάλλευση γνώσεων
,αλλά για προσωπική εξερεύνηση.
Στην
εποχή μου-ας πούμε δεκαετίες του ΄70 η 80 η ‘’αυτομόρφωση
συνδέονταν με την «διαλεκτική» σκέψη,
την προσπάθεια να καταλάβουμε τον κόσμο
και να το αλλάξουμε.
Εμείς, η γενιά μου είχαμε να κατανοήσουμε έναν άγνωστο αδιαπέραστο κόσμο
Ελάχιστες
πληροφορίες για το παρόν το παρελθόν και το μέλλον .
Τα πάντα περίβαλε
η σιωπή , η απουσία πληροφόρησης , το μυστικό.
Έπρεπε να ανακαλύψουμε την αλήθεια μας
ψηλαφητά .Αλλά ότι ψίχουλο γνώσης
αποκτούσαμε ήταν δικό μας,κάθε γνώση κατακτιόνταν με κόπο και
αποτελούσε κομμάτι της ταυτότητας μας, συλλογικής και ατομικής.
Η γενιά της Ξένιας ζει και
μεγαλώνει σε έναν κόσμο, υπερπλήρη πληροφοριών, όπου κάθε γνώση, πληροφορία, σχέδιο για το μέλλον η ανάμνηση γλιστράει σα νερό: την γενιά αυτή αλλά και πλέον όλους μας την πνίγει η Υπέρ επικοινωνία, η λάσπη της
Υπερ πληροφόρησης που σκεπάζει την αλήθεια μας.
3 ΤΟ SMARTPHONE Ως METABATIKO ANTIKEIMENO
Το
1989 - 90 με την κατάρρευση του
λεγομένου Υπαρκτού σοσιαλισμού έχουμε
ένα πελώριο τραύμα που την αιμορραγία
του , τις συνέπειες του τις πληρώνουμε ακόμα.
Την
εποχή μας χαρακτηρίζει η όλο και πιο έντονη παγκοσμιοποίηση που
δεν είναι μια χαρούμενη διεθνική διαδικασία αλλά μια συντριπτική
διαδικασία που έχει ως άμεση συνέπεια την συντριβή του κατά Winnicott Μεταβατικού
αντικειμένου
(Και " Ενδιάμεσου χώρου')
Το μεταβατικό αντικείμενο είναι εκείνο το κουρελάκι
, το μασημένο και σαλιωμένο αρκουδάκι που ,μετά την βρεφική ηλικία παίζει για
το παιδάκι τον ρόλο του υποκατάστατου του μητρικού στήθους .
Ο ενδιάμεσος χώρος είναι εκείνος που οικοδομεί αργότερα το παιδί των πέντε έξι χρόνων με τις κούκλες και τα αυτοκινητάκια η τα
στρατιωτάκια , τα Play mobil...
ένας χώρος που ελέγχεται από το ίδιο το παιδί
και αντισταθμίζει την απειλητική περικύκλωση από την πραγματικότητα .
Στην εποχή μας ο κόσμος όλο και
περισσότερο, γίνεται εικονικός και δισδιάστατος .
Όμως, αφήνει στο παιδί (και στους
μεγάλους) μια αίσθηση ότι και ο πραγματικός κόσμος είναι εξίσου εικονικός και ελέγξιμος
από το ίδιο , όπως το βιντεογκεημς .
Αντί λοιπόν να βοηθάει στην προσαρμογή του
παιδιού (ο ενδιάμεσος χώρος) στον πραγματικό κόσμο συμβαίνει το αντίθετο.
Η
αίσθηση του πραγματικού, προσαρμόζεται στον εικονικό φανταστικό , ενδιάμεσο
κόσμο
Σκεφτείτε το smartphone.
Αυτή η αίσθηση
του μεταβατικού αντικειμένου που πια κατέχουμε όλοι, ως αντισταθμίσματος
απέναντι σε έναν άκρως απειλητικό κόσμο , δεν μας παρέχει και μια αίσθηση ,-η μάλλον
ψευδαίσθηση- , ελέγχου του;
4.
ΠΑΡΟΝΤΙΣΜΟΣ .
Ένα
άλλο σημείο που , κατά την άποψη μου αφορά την αίσθηση της
οριακότητας στη οποία αναφέρεται η Ξένια ,αφορά στον παροντισμό .
Την εποχή μας χαρακτηρίζει η παροντική
αίσθηση του χρόνου και η κοινωνική Αμνησία.
Στις μέρες μας, η αίσθηση ότι βουλιάζουμε
στο παρόν φτάνει στην κορύφωσή της.
Από τη μία, ο χρόνος της κυκλοφορίας του
κεφαλαίου: στεγανοποιημένος, μονοδιάστατος, ο χρόνος μιας ανακυκλούμενης
αμνησίας.
Από την άλλη, ο χρόνος της εργασίας ως ένα
διαρκές άγχος για το μέλλον.
Ζώνες ανεργίας, ζώνες εργασίας, η
επισφάλεια γενικεύεται μαζί με την αίσθηση ενός χρόνου-ποντικοπαγίδας, χρόνου
όλο και πιο λεπτού, σαν τσιγαρόχαρτο.
Στην εποχή μας ζούμε την συμπύκνωσης του χώρου και του χρόνου όπου η έμφαση στις αξίες και τις αρετές της αμεσότητας
(στιγμιαία και πρόχειρα φαγητά,) και της αναλωσιμότητας οδήγησε στην κοινωνία «μιας χρήσης».
Ενώ
οι εικόνες έχουν γίνει κι αυτές εμπορεύματα. η « ανακύκληση και κατανάλωση
εικόνων πλησιάζει το παίξιμο του ματιού» που κατά τον Μαρξ ήταν ο ιδανικός χρόνος για την κυκλοφορία του Κεφαλαίου
5.
ΠΕΡΙΦΡΑΞΕΙΣ ΣΤΟΝ ΔΗΜΟΣΙΟ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟ
ΧΩΡΟ
«η επανατοποθέτηση του ορίου μεταξύ της δημόσιας και τής ιδιωτικής σφαίρας,
«έχει διαταραχθεί από τη ρίζα» και
«ο γεννημένος ρευστός άνθρωπος κινείται
τώρα μόνο στο εσωτερικό της ατομικότητάς του και προσπαθεί ξέφρενα να τη δημοσιοποιήσει»
θα ήθελα να θυμίσω τους -κατά Μπαουμαν- όρους:
«Συμπαγής
και ρευστή νεωτερικότητα»:
Η προ του 1990 Συμπαγής νεωτερικότητα
προϋπέθετε την σαφή διάκριση αναμεσά
στον Δημόσιο χώρο (του κοινου αγαθού)
και τον Ιδιωτικο.
Αυτό που είναι σήμερα οι ιδιωτικοποιήσεις αφορά πια όχι μόνο
στη κατάργηση του δημοσίου αλλά
και την κατάργηση του ιδιωτικού, του μύχιου
χώρου.
Οι άνθρωποι στρέφονται (φαινομενικά) οικειοθελώς προς τα έξω , στο να
δημοσιοποιήσουν τα μυστικά τους προς
όφελος ιδιωτών : στα ρεάλιτι σώους , στα τηλεπρωινάδικα , στο Facebook.
Μέσα από μια αβάσταχτη πίεση, που καταργεί την διάκριση
του μέσα και του έξω, οι άνθρωποι αισθάνονται την ανάγκη του να
δημοσιοποιήσουν τα μυστικά τους και την εσωτερική τους ζωή .
Πίσω όμως από αυτήν την διάχυτη επιθυμία
εξομολόγησης και γύμνωσης κρύβεται μια άλλη επιθυμία: Να γίνουν ευπώλητα
εμπορεύματα.
Έχουμε λοιπόν μια διπλή Περίφραξη . Την περίφραξη του Δημοσίου
Χώρου που γίνεται Ιδιωτικός,
και την
περίφραξη του ιδιωτικού μας χώρου της
μυχιότητας που γίνεται – τάχα οικειοθελώς- δημόσιος αλλά και πάλι
προς όφελος ιδιωτών.
6. ΑΥΤΟΠΡΑΓΜΑΤΩΣΗ
Ένα
επιπλέον σημείο στο βιβλίο της Ξένιας
αφορά « στην «απώθηση» της έννοιας της
κοινότητας, κατά την οποία οι κοινωνικοί ρόλοι –ή τα όρια των υποκειμένων-
είναι γνωστοί και κατανεμημένοι, για χάρη της έννοιας της ταυτότητας, μέσα από
το αφήγημα της «αυτοπραγμάτωσης», που απαιτεί διαρκή επένδυση χρόνου, κόπου,
δημιουργικής ενέργειας, βρίσκει το σώμα ως το πλέον απτό και εύκαιρο εργαλείο.»
Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να παραθέσω
μερικές σκέψεις για την εποχή των ταυτοτήτων.
Στην εποχή της πρώτης νεωτερικότητας,
εποχή της αυτο-υπερβασης οι άνθρωποι έβρισκαν- αν έβρισκαν - νόημα, έξω από τον
εαυτό τους , στα κοινωνικά σύνολα : την τάξη, το έθνος , την Ιστορία και την
Νομοτέλεια της , την Ανθρωπότητα.
Στην εποχή της δεύτερης νεωτερικοτητας και του Μεταμοντέρνου...
το Νόημα συνδέεται με την Αυτοεκφραση:
οφείλουμε να εξερευνήσουμε τις πτυχές του Εαυτού και της σχέσης με τον άλλο,
την σεξουαλικότητα , τα συναισθήματα μας ,....
Έτσι , καθώς πια είμαστε στον Ύστερο
καπιταλισμό ο καταναγκασμός αλλά και το Υπερεγώ , Εσωτερικευονται: Δεν είναι
καν ένα Υπερεγώ της εποχής του Φρόυντ που Απαγορεύει '
αντίθετα είναι ένα Υπερεγώ που Υπαγορεύει
,που παρακινεί ,που προτρέπει
Και τι Υπαγορεύει στη θέση των
Απαγορεύσεων ;
" Να είσαι ο Εαυτός σου " Να είσαι
πετυχημένος" ,
" .. Είναι πια ένα Υπερεγώ που στη
Θέση του Πρέπει βάζει το Μπορώ ....
Σήμερα -όπως σε εκείνη την Ταινία του Κεν Λοατς το "Δυστυχώς, απουσιάζετε"
καλούμαστε από το Υπερεγώ :
Όχι να είμαστε ίδιοι αλλά να. διαφέρουμε,
να είμαστε "πρωτότυποι , απολαυστικοί γοητευτικοί ", «επιχειρηματίες τους
εαυτού μας». .
Αυτή είναι η νέα Προστακτική του καιρού μας
:να Απολαμβάνεις.
Και πως μπορείς να απολαμβάνεις; Καταναλώνοντας
.
Αλλιώς γίνεσαι ο αμαρτωλός της εποχής μας ": Ελαττωματικός
Καταναλωτής " ..
Αυτή είναι η Μορφή της πατρικής επιταγής
σήμερα :
Εξατομικευμένο , Υπερεγώ με την εντολή της Επιτυχίας και , γιατί όχι ,
της ευτυχίας
Είναι διαταγή : Να είσαι ευτυχισμένος
το τατουάζ
Μια ειδική έκφραση αυτής της σωματοποιημένης εποχής των ταυτοτήτων αφορά και στο τατουάζ .
Η στροφή προς το τατουάζ υποδηλώνει κάτι
παραπάνω από μια τυχαία Μόδα:
Καθώς ο κόσμος γίνεται όλο και πιο
ανεξέλεγκτος ,όλο και πιο άτεγκτος και αφιλόξενος οι νέοι μας στρέφονται στον
εαυτό:
Να αποτυπώσουν ανεξίτηλα την αίσθηση του
εαυτού στο σώμα τους, να ακινητοποιήσουν την στιγμή, να εγκλωβίζουν την
επιθυμία ..
Όπως τα Ιερογλυφικά ήταν τα ξόρκια (στην Αρχαία
Αίγυπτο )για τον άλλο Μεταθανάτιο κόσμο ,έτσι και τα τατουάζ γίνονται τα Ξόρκια
για την κινουμένη άμμο του Παρόντος
κατευθύνσεις
7 ΠΟΛΕΜΟΣ
Η Ξένια αναφέρεται(μεταξύ άλλων ) και στον ρωσοουκρανικό πόλεμο («τον πρώτο
πόλεμο που αναμεταδίδεται από το ίντερνετ»)
Στις μέρες μας, γράφει η Ξένια, η ρωσική γραφή δανείζεται κάτι από την «ενοχή
των επιζώντων», διάχυτη στα μεταπολεμικά έργα λογοτεχνών εβραϊκής καταγωγής,
όπως «Ο επιζών» του Πρίμο Λέβι.
«Σήμερα, η ποιήτρια και πεζογράφος, Μαρία
Στεπάνοβα δηλώνει χαρακτηριστικά τη συνειδητοποίηση της ρωσικής ευθύνης μέσω
των έργων της («Όσο κοιμόμασταν, βομβαρδίζαμε το Χάρκοβο [...] Όσο τρώγαμε,
βομβαρδίζαμε το Λβιβ»).
Η Στεπάνοβα παρομοιάζει τη δική της
εμπειρία με την πτώση της Αλίκης του Κάρολ στην κουνελότρυπα, ενώ κάθε φορά που
περνάει τα σύνορα μεταξύ χωρών, αισθάνεται ένα κέντρισμα της απόλαυσης και του
φόβου
Σε έναν τέτοιον κόσμο το υποκείμενο
εμφανίζεται μετέωρος «Ούτε να πεθάνεις κανονικά δεν μπορείς / Ούτε να
αναστηθείς».
Σε σχέση λοιπόν με τον πόλεμο (αλλά και
στην σφαγή που γίνεται στη Γάζα )
θα θελα να θυμίσω δυο ταινίες
μια ουκρανική ταινία το Κάτω από το ηφαίστειο (όχι την παλιότερη του Χιούστον ) αλλά πρόσφατη του
2024 με σκηνοθέτη τον Damian Kocur :
Μια οικογένεια Ουκρανών από το Κίεβο ,δεύτερο
παντρεμένων , τα παιδιά είναι του άντρα ,ένα χαριτωμένο αγοράκι 6 και η αδελφή
του ,16,17 ,παγιδεύονται σε διακοπές στην Ισπανία ενώ συμβαίνει η Εισβολή και
αίφνης μετατρέπονται σε πρόσφυγες, βρίσκονται σε ξενοδοχείο όπου υπάρχουν και
Ρώσοι οι οποίοι περνάνε καλά ,κάποια στιγμή στο πρωινό γελάνε και η γυναίκα
ξεσπά :
«πως τολμάτε να γελάτε ενώ κάνατε αυτό σε
μας»,
ξεσπά
αλλά όχι για πολύ γιατί ακούγονται οι
φωνές των άλλων μέσα στο ρεστοράν που της ζητάνε να μαζευτεί : "'είμαστε
και άλλοι εδώ " και έτσι η μικρή αυτή οικογένεια ξεριζωμένων περιφέρεται
εδώ κι εκεί ,
αισθάνεται αόρατα αποκλεισμένη και το
κορίτσι συναντά συνομηλίκους που γελούν ενώ αυτό επικοινωνεί με τις φίλες της
στην Ουκρανία που βομβαρδίζεται και νιώθει διχασμένη ,πονεμένη ,μόνη
και αυτό το βλέπουμε στο πρόσωπο της στις
κινήσεις ,στην σιωπή της .
Και την προσεγγίζει ένα αγόρι ,μαύρο και
κάθεται μαζί της στην παραλία και της αφηγείται την δική του ιστορία της
προσφυγιάς :
το πώς έφυγε από την πατρίδα του σε μια
βάρκα όπου ήταν άλλοι πενήντα πέντε περίπου και ότι τον παρακίνησε να φύγουν
ένας φίλος του και δεν πέθανε στο ταξίδι
παρά μόνο ένας ,
μόνο ένας ,
ο φίλος του ..
Και όλη η ταινία ,μακριά από εθνικιστικά
και δακρύβρεχτα εφέ έδειχνε δεξιοτεχνικά την εμπειρία του Αποκλεισμού στην
εποχή μας
το να γίνεσαι αίφνης ξένος ,φάντασμα
,παρείσακτος .
Το να υψώνονται αόρατα τείχη γύρω σου .
Το να μη μπορείς να γελάσεις η να κλάψεις
να σου έχουν στερήσει το ίδιο σου το πένθος •
το να γίνεσαι ξένος όπως γινόμαστε όλοι
στις μέρες μας με διαφορετικό τρόπο και ένταση ο καθένας ,
" Νίκη" εύχονται ο ένας στον
άλλον οι μεταμοντέρνοι αυτοί πρόσφυγες
αλλά αμέσως μετά αναρωτιούνται: "
Νίκη απέναντι σε ποιον ;
Και μετά ,ένα σπαρακτικό τραγούδι που
είπε από το κινητό το μαύρο αγόρι στη μάνα του ..
Η άλλη ταινία είναι η γνωστή «Χιροσίμα αγάπη»
μου ."του Αλαιν Ρεναι
" Ξέρω (τα πάντα )για την Χιροσίμα
" έλεγε η Γαλλίδα ηρωίδα .
" Δεν ξέρεις τίποτε για την Χιροσίμα
" της απαντούσε ο Ιάπωνας εραστής της....
(Όχι δεν ξέρεις πολλά .
Δεν ξέρεις Τίποτε ...)
Γιατί η εμπειρία ,το βίωμα της Χιροσίμας
- εμπεριέχει κάτι από την ‘Αλεκτη ,
την προ γλωσσική κατάσταση ..
Και η ταινία «Χιροσίμα αγάπη μου »
όπως και το βιβλίο της Ξένιας Καλαιτζίδου αφορά στο τραύμα :
Τι είναι το τραύμα ;
Λύση της συνέχειας του Δέρματος ..
.Ένα σχίσιμο στην Επιφάνεια του σώματος
,την επιδερμίδα ...
Και το Τραύμα εκλύει Οδύνη ...
-----------------------------------------
Σας ευχαριστώ που με ακούσατε
