η εισηγηση του Πετρου Θεοδωριδη για την ταινια Ridicule (Patrice Leconte) στην εκδήλωση προβολής της ταινίας στο πνευματικο κέντρο Ιωανναιτων

Για την ταινία Ridicule ,1996,σκηνοθεσια Patrice Leconte , πτωταγωνιστουν Charles Berling, Jean Rochefort, Fanny Ardant ,Judith Godrèche ,ελληνικός τίτλος ο Περίγελως της Αυλής) Η ταινία Ridicule αναφέρεται στην γαλλική αυλή των Βερσαλλιών λίγο πριν την πτώση του παλιού καθεστώτος. Σε ένα κόσμο χαιρεκακίας και επιθυμίας για εκδίκηση. Αλλά και ένα κόσμο υπό την επιρροή του Διαφωτισμού, του Ρουσσώ του Βολτέρου και της επιθυμίας για έναν καλύτερο κόσμο. Θυμίζω ότι ο Λουδοβίκος ο 14ος , ο λεγόμενος βασιλιάς Ήλιος ,έχτισε τις Βερσαλλίες και συγκέντρωσε εκεί τους αριστοκράτες της υπαίθρου ,δωροδοκώντας τους ,ακριβώς για να τους γελοιοποιήσει και να τους ευνουχίσει. Το αριστοκρατικό ήθος κατέληξε να σημαίνει ήθος κολάκων και κακεντρεχών , που επιζητούσαν πάση θυσία την εύνοια του βασιλιά. Ο ήρωας μας, είναι από τους εναπομείναντες στην Ύπαιθρο, ένας προικισμένος νεαρός αριστοκράτης ευαίσθητος ,πονόψυχος αλλά και έξυπνος και πνευματώδης. Πάει με το άλογο του να συναντήσει τον πολιτισμό, αυτόν που κατήγγειλε ο Ρουσσώ ότι‘’διαφθείρει ‘’ στις Βερσαλλίες . Φέρνει μαζί του το αυθεντικό σχέδιο του Διαφωτισμού το σχέδιο για έναν καλύτερο κόσμο . Έχει ένα σχέδιο , είναι μηχανικός,το σχέδιο του είναι να αποξηράνει τους βάλτους του φέουδου του,ώστε να μη πεθαίνουν οι υποτελείς του από την ελονοσία. Υπόσχεται στον μικρό Λέοναρντ, ένα παιδί δουλοπαροίκων άρρωστο από ελονοσία : «θα απαλλαγούμε από αυτόν τον κακό βάλτο, χωρίς την θεία λειτουργία, ,θα φτιάξουμε τάφρους, θα αποξηράνουμε , θα φυτέψουμε δέντρα και τότε αυτή η γη θα γίνει όμορφη» Τάχει όλα , εξυπνάδα και καλοσύνη και σχέδιο εκτός από ένα :Την εύνοια του Βασιλιά, απαραίτητη για να χρηματοδοτηθεί το σχέδιο.Και πως θα την αποκτήσει; Υπάρχουν δυο τρόποι : Ο ένας είναι να αποδείξει ότι έχει παλιούς ισχυρούς τίτλους ευγενείας που δεν έχει. Ο Δεύτερος . Να δείξει ότι διαθέτει δηκτικό πνεύμα , δηλαδή ότι είναι ικανός για εξυπνάδες ,ετοιμόλογος,έτοιμος να ειρωνευτεί . Στους σαπισμένους κύκλους των Βερσαλλιών ο μονός τρόπος να φτάσει κάτι στο αυτί του βασιλιά είναι να πεις κάτι το ενδιαφέρον,… Αρχίζει λοιπόν μια αντιφατική προσπάθεια που θυμίζει κάπως τον Πύργο του Κάφκα. Θυμάστε τον Χωροθέτη Κ που προσπαθούσε να βρει την θέση του στον Πύργο ψάχνοντας στα τυφλά αναμεσά σε γελοίους υπηρέτες της εξουσίας; Ε κάπως έτσι προσπαθεί και ο φτωχός μας αριστοκράτης να δείξει επιφανειακός εξυπνάκιας προσπαθώντας να πέτυχει το καλό, να δείξει μοχθηρός και κενόδοξος ώστε ευοδωθεί το πονόψυχο σχέδιο του . Η ταινία είναι, ανάμεσα στα άλλα και μια αλληγορία για την εξουσία και την ουσία . Για να πλησιάσεις την κεντρική εξουσία ,τον ανώτατο άρχοντα, πρέπει να χάσεις την ουσία , να αλλοτριωθείς να γίνεις άλλος. Στους κύκλους της Γαλλικής αυλής αναρωτιούνται τι είναι το Αγγλικό Χιούμορ , δεν το καταλαβαίνουν , αυτοί διαθέτουν Πνεύμα,χαιρεκακία και μοχθηρία, η ζωή τους είναι ανούσια παιχνίδια και ίντριγκα , ο πολιτισμός τους σαν εκείνα τα σοκολατένια αυγά Κίντερ-έκπληξη η σαν εκείνα τα γλυκά του παλιού καθεστώτος τα εντελώς κενά από μέσα . Ο νεαρός μας αριστοκράτης τάχει όλα τα προσόντα ,εξυπνάδα, γοητεία ,καλοσύνη εκτός από ένα: Δεν είναι Κενός ,είναι γεμάτος έχει περιεχόμενο και αυτά δεν το συγχωρούν οι κύκλοι της εξουσίας . Του βάζουν τρικλοποδιές κυριολεκτικά Είναι μια ταινία πέρα για το Παλιό γαλλικό καθεστώς ,για τη ντροπή, το κωμικό το γελοίο και το αστείο , το χιούμορ και το γαλλικό πνεύμα, το esprit 1ο Η ταινία αφορά την ντροπή. Ο Νόρμπερτ Ελιας υπενθυμίζει ότι στην (δυτική)αυλική κοινωνία, η ντροπή, συνδεδεμένη με τη γύμνωση ορισμένων μερών του σώματος, περιοριζόταν σε μεγάλο βαθμό από ταξικούς ή ιεραρχικούς παράγοντες. Η γύμνωση κοινωνικά ανώτερων μπροστά σε κοινωνικά κατώτερους- για παράδειγμα του βασιλιά μπροστά στον υπουργό του-δεν υπόκειται ακόμα σε πολύ αυστηρή κοινωνική απαγόρευση, δεν προκαλεί ακόμα κάποιο συναίσθημα κατωτερότητας η αιδούς. Στην Ταινία βλέπουμε ότι στο παλιό καθεστώς να επιβεβαιώνεται η διαπίστωση του Ελίας, η ντροπή αφορά τους ανωτέρους και όχι τους κατωτέρους και η Φανή Αρταν δεν αισθάνεται καμμιά ντροπή με το να εμφανιστεί ολόγυμνη μπροστά στις υπηρέτριες που την πουδράρουν ενώ ο ικέτης αριστοκράτης, ο Βαρόνος ντε Γκερε που αυτοκτονεί, αισθάνεται ως υπέρτατη ταπείνωση το να εμφανισθεί χωρίς παπούτσι στο βλέμμα του βασιλιά. 2ον η ταινία αφορά επίσης και στην βαρεμάρα ,την πλήξη,την ανία και το ενδιαφέρον . Ο βασιλιάς επιλεγεί τους αυλικούς που θα δεχτεί κοντά του με ένα μόνο κριτήριο. Αν έχουν ενδιαφέρον. Η βασίλισσα επίσης . Σύμφωνα με τον Νορβηγό φιλόσοφο Lars Svendsen για πολύ καιρό η βαρεμάρα ήταν σύμβολο της κοινωνικής θέσης, αποτελούσε δηλαδή προνόμιο των ανώτερων στρωμάτων της κοινωνίας αφότου αυτά ήταν τα μόνα τα οποία είχαν την υλική βάση που απαιτείται για την βαρεμάρα Η βαρεμάρα μπορεί να περιγράφει ως ακυρωμενο νόημα . Για τον Καντ η βαρεμάρα συνδέεται με την πολιτιστική εξέλιξη ως καλλιεργημένα άτομα οδηγούμαστε στη βαρεμάρα μέσω της επιθυμίας να δοκιμάζουμε συνεχώς νέες μορφές απόλαυσης . Στη βαρεμάρα ο άνθρωπος αισθάνεται μια αποστροφή ή μια αηδία για την ιδιά του την ύπαρξη . Στην ταινία βλέπουμε ότι βασιλιάς επιλέγει τους αυλικούς που θα δεχτεί κοντά του με ένα μόνο κριτήριο. Αν έχουν ενδιαφέρον . Η βασίλισσα επίσης. Και ποια είναι η πηγή του ενδιαφέροντος; το να είναι κάποιος διασκεδαστικά κακεντρεχής . [2] Αντίθετα οι δυο θετικοί ήρωες της ταινίας ,ο νεαρός αριστοκράτης ο ντε Ποσνυλντόν και η κόρη του Μαρκησίου ντε Μπελγκάρντ του γιατρού,η Ματίλντ βρίσκουν ένα Νόημα στο βάθος και στην πράξη : η η Ματίλντ φοραει ένα αυτοσχεδιο σκάφανδρο και κατεβαίνει σε ένα πηγάδι, κανοντας επιστημονικά πειράματα ,ενώ Ποσνυλντόν την αποξήρανση του έλους στο φέουδο του για την προστασίας των χωρικών του . 3ον Η ταινία αφορά επίσης τον ερωτα και την αυλική ερωτοτροπία Υπήρχαν χονδρικά μιλώντας δυο αντιλήψεις για τον έρωτα στην Γαλλία της προεπαναστατικής εποχής η «Ιουλία ή Νέα Ελοΐζα» (1761), του Ρουσσώ και το μοναδικό μυθιστόρημα του Πιερ Σοντερλό ντε Λακλό,, «Επικίνδυνες σχέσεις». Ο Ρουσσώ μας προσφέρει μια αντίληψη του έρωτα ως λατρεία της ειλικρίνειας ,της φύσης και της αλήθειας ,ο Λακλό της ανειλικρίνειας και του πολιτισμού ως διαφθοράς. Ο έρωτας μεταξύ της Ματιλντ και του Πονσυλντον, (τύπου Νέας Ελοίζας του Ρουσσώ) ενείχε έντονο ήθος Η σχέση ανάμεσα στην Κόμισα Ντε Μπλαγιακ (που θυμίζει λίγο την διεφθαρμένη μαρκησία ντε Μερτειγ και τον ήρωα μας θύμιζε τον έρωτα που περιγράφει ο Λακλό στις επικίνδυνες σχέσεις. Συνδέεται με ανταλλάγματα και κυρίως με την εξουσία, το σεξ, τα ευφυολογήματα to ‘’esprit’’ως αντάλλαγμα για την εύνοια του Βασιλιά ,ως κοινωνικό χρήμα 4ον Η Ταινία αφορά την εσωτερίκευση των συναισθημάτων και την επίδειξη καλών τρόπων Επίσης είναι μια ταινία για το κωμικό ,το γελοίο και το αστείο , το χιούμορ και την αντίθεση του προς το γαλλικό πνεύμα ,το esprit. Ο Ν Ελίας δείχνει στο βιβλίο του Η εξέλιξή του Πολιτισμού το πως ο δυτικός Πολιτισμός συνδέθηκε με την απώθηση και την εσωτερίκευση:από τα μεσαιωνικά ήθη και τον τεμαχισμό του κρέατος δημόσια στα συμπόσια των αριστοκρατών του Μεσαίωνα ,στο κρύψιμο της κουζίνας και την εσωτερίκευση των συναισθημάτων στην περιοδο της Απολυταρχίας. Θυμηθείτε την σκηνή όπου ο Πονσλυντόν γελάει με ανοιχτό το στόμα και ο δάσκαλος του για τα ήθη της αυλής αριστοκράτης γιατρός , τον μαλώνει : είναι πολύ αγενές. Και ο Πονσυλντόν ,γελάει πια με κλειστό το στόμα και τα αποτέλεσμα είναι ακόμα πιο γελοίο για μας που έχουμε διαφορετική αντίληψη για το γέλιο. Για τον Henri Bergson :«Τρία είναι τα χαρακτηριστικά του γέλιου : «1ον Το γέλιο είναι ανθρώπινο. αφορά ανθρώπους ,δεν θα γελάσουμε ποτέ με ένα τοπίο , θα γελάσουμε με ένα ζώο , αλλά επειδή θα το συλλάβουμε με ανθρώπινη έκφραση η σε ανθρώπινη στάση 2ο. Το γέλιό δεν έχει εχθρό μεγαλύτερο από τη συγκίνηση. Δεν εννοώ ότι θα μας ήταν αδύνατον να γελάσουμε μ’ ένα πρόσωπο που μας εμπνέει ,λογού χάρη ,οίκτο η στοργή : μόνο ότι τότε , για μερικές στιγμές θα πρέπει να λησμονήσουμε σκύτη την στοργή , να σιγάσουμε τον οίκτο [και ας θυμηθούμε εδώ τις δυο σκηνές με τον αριστοκράτη Ικέτη που αργεί να απαντήσει στην ειρωνεία και γελοιοποιείται αλλά και στη σκήνη με το παπούτσι που του το βγαζει ο αββας όπου γελοιοποιείται άσπλαχνα] 3ο Δεν θα απολαμβάναμε το κωμικο αν νιώθαμε απομονωμένοι …. Το γέλιό μας είναι πάντα το γέλιό μιας ομάδας παράδειγμα αφηγήσεις κωμικών ιστοριών στο τρένο ..αν είσαι απομονωμένος και τις ακούς δεν έχετε καμμιά επιθυμία να γελάσετε Οδό ειλικρινές και αν υποθέσουμε πως είναι, το γέλιό κρύβει μια υστερόβουλη συνεννόηση , σχεδόν συνενοχή θα έλεγε με άλλους πραγματικούς η κατά φαντασία γελωντες Φαίνεται ότι το κωμικό θα γεννηθεί όταν άνθρωποι ενωμένοι σε μια ομάδα θα κατευθύνουν την προσοχή τους στον έναν τους , θα σιγάσουν την ευαισθησία τους και θα ασκήσουν μόνο τη νόηση τους : Τι λογής είναι τώρα το ιδιαίτερο σημείο με το οποίο θα ασχοληθεί η νόηση; Ένας άνθρωπος που έτρεχε στον δρόμο σκοντάφτει και πέφτει κάτω : οι περαστικοί γελούν. Νομίζω ότι δεν θα γελούσαν μαζί του αν του ερχόταν η λοξά να καθίσει ξαφνικά κάτω, Γελούν γιατί σωριάστηκε άθελα του , είναι το αθέλητο που προκαλεί το γέλιό στην αλλαγή στάσης,είναι η αδεξιότητα» Και θυμηθείτε την σκηνή της τρικλοποδιάς που κάνουν κύκλο γύρω από τον πεσμένο Πονσλυντόν κοροϊδεύοντας τον με το παρατσούκλι ‘Μαρκήσιος του Αντίποδα’’ Αντίστοιχα ο Baudelaire βλέπει πίσω από το γέλιό στο πέσιμο κάποιου μια κρυφή αλαζονεία . Γραφει ο Baudelaire ’’ Για να πάρουμε ένα από τα πιο αγοραία παραδείγματα της ζωής , τι τόσο διασκεδαστικό υπάρχει στο θέαμα ενός ανθρώπου που πέφτει στον πάγο η στον δρόμο , που παραπατάει στην άκρη του πεζοδρόμιου.Πάρα ταύτα το γέλιό ξεκίνησε , ακατανίκητο και αιφνίδιο Είναι βέβαια ότι αν θελήσουμε να σταθμίσουμε την κατάσταση αυτή,θα βρούμε στο βένθος της σκέψης του γελώντος ,κάποια ασυνείδητη αλαζονεία . Εκεί είναι το σημείο αφετηρίας : «εγώ δεν πέφτω .εγώ βαδίζω ίσια .εγώ έχω πόδι σταθερό και σίγουρο. εγώ δεν θα έκανα τη βλακεία να μη δω που τελειώνει τι πεζοδρόμιο η το κοτρόνι στη μέση του δρόμου.» [4] Και θυμηθείτε εδώ τρεις σκηνές της ταινίας Η πρώτη ,η φάρσα του δήθεν τουρνουά εξυπνάδας με σκοπό να απομακρυνθεί ο ήρωας μας. «Είμαστε 13 στο Τραπέζι , Να φωνάζουμε έναν υπηρέτη» Αυτό όμως θεωρείται ταπεινωτικό. Η κομησα διεγείρει τον Πονσυλντόν ,που μπερδεύεται όταν ήρθε η σειρά για την ‘’πνευματώδη» ατάκα του και εμφανίζεται όχι αρκετά επιδέξιος Επιπλέον η ατάκα του δεν συμβαδίζει με το ‘’πνεύμα΄΄ της παρέας καθώς είναι απαξιωτικη για την εξυπνάδα ‘’ όσο πιο λίγη έχουμε τόσο το καλύτερο ‘’ Η δεύτερη είναι η σκηνή της επίδειξης των εκπαιδευμένων κωφάλαλων Είναι χαρακτηριστική η αλαζονεία με την οποία οι αυλικοί αντιμετωπίζουν τους κωφάλαλους θεωρώντας τους ‘’ηλίθιους‘’ Μέχρι οι κωφάλαλοι αντιστρέφουν την παράσταση και κάνουν μια πνευματώδη χειρονομία κοροϊδεύοντας με τη σειρά τους τους αλαζόνες αριστοκράτες. Η τρίτη είναι η σκηνή της τρικλοποδιάς στον χορό όπου η πτώση του Πονσυλντον προκαλεί το γέλιο που τον μηχανισμό του ανέλυσε ο Charles Baudelaire 4ο Ας δούμε τώρα την κεντρική απορία που διατρέχει εξαρχής τον κύκλο των αυλικών; ‘’ Οι αυλικοί αντιλαμβάνονται τις ταξινομήσεις όπως αυτές του Γιατρού τα αστεία ευφυολογήματα,λογοπαίγνια , ανταπαντήσεις ,παράδοξα .Οι Άγγλοι έχουν κάτι που το αποκαλούν χιούμορ; . Όλη την ταινία την διατρέχει η απορία «Τι είναι το αγγλικό χιούμορ;» Εδώ θα ήθελα να σας δώσω προκαταβολικά μια δική μου απάντηση:Σε τι διαφέρει το Χιούμορ από την επίδειξη πνεύματος ( esprit) ; Ενώ το Γαλλικό esprit αποφεύγει η μάλλον απωθεί το βάθος και την τραγική πολλές φορές αλήθεια της ζωής και του θανάτου , το αγγλικό χιούμορ αντίθετα το αντιμετωπίζει κοιτάζοντας το κατάματα. Με το χιούμορ αντικρίζουμε τον ιερό τρόμο της ύπαρξης χωρίς να κλεινόμαστε έντρομοι στον θλιβερό μικρόκοσμο της επίδειξης ΄΄πνεύματος». Το esprit μας κρατά στην επιφάνεια . το Χιούμορ μας επιτρέπει την κατάδυση στα βάθη του Είναι. Γι’ αυτό και στο Ridicule βλέπουμε εκείνη την παράδοξη στολή δύτη με τα πειράματα της νεαρής κόρης του γιατρού,της Ματιλντ .Το χιούμορ αφορά στην ειλικρίνεια και στην αλήθεια. Το esprit στην επιφάνεια και στο ψεύδος Το Χιουμορ αφορά σε μια κοινωνία εξατομικευμένη ,με χτισμένη εσωτερικότητα και εαυτό . Είναι βασικά Εσωστρεφές. Το γαλλικό esprit,τα ευφυολογήματα ,οι ατάκες συνδεονταν με το Γαλλικό σαλόνι οπού η προσοχή είναι στραμμένη στα τυχόν ατοπήματα και αδεξιότητες του αλλού.είναι εξωστρεφή. Ο αριστοκράτης γιατρός που καθοδηγεί τον νεαρό μας ήρωα για τον κόσμο των Βερσαλλιών τον συμβουλεύει : ‘’’τα σοβαρά θέματα προκαλούν δυσαρέσκεια .Να τα αποφεύγετε […] Αν είστε πνευματώδης επιδέξιος και κακεντρεχής θα κάνετε θραύση ‘’ Όχι λογοπαίγνια [..]και μη γελάτε ποτέ με τα αστεία σας ‘’ Όμως τελικά τι είναι το Χιούμορ; Την απάντηση σε αυτό το ερώτημα την δίνει το μέλλον που τους περίμενε όλους αυτούς τους αριστοκράτες, η ίδια η Ιστορία , η επανάσταση που ήταν να γίνει Στο τέλος της ταινίας μεταφερόμαστε στην μετά την επανάσταση εποχή και ο γιατρός των αριστοκρατών, ο ίδιος που αναρωτιόταν τι είναι το εγγλέζικο χιούμορ καταφεύγει στην Αγγλία και βλέπει αίφνης τον άνεμο να του παίρνει το καπέλο ‘’ Να είστε ευχαριστημένος κύριε - του λέει ο Άγγλος συνομιλητής του – που κρατήσατε το κεφάλι σας ‘‘ Ε αυτό είναι Χιούμορ!!» αναφωνεί ευχαριστημένος ο Γιατρός. Η ταινία ridicule μπορεί να ιδωθεί και ως μια κριτική του δικού μας παρόντος , του άδειου παρόντος του Παροντισμο;y μας. Γιατί πέραν των άλλων , ο σύγχρονος παροντισμός είναι και μια προέκταση και επέκταση της κενότητας των αριστοκρατικών κύκλων της Προεπαναστατικής Γαλλίας . Τότε η επίδειξη κενότητας ως «πνεύματος» αφορούσε έναν μικρό κύκλο αριστοκρατών τώρα πια αφορά την παγκοσμιοποιημένη κοινωνία του θεάματος και την Διασκέδαση μερί θανάτου της Infotainment των Μέσων Μαζικής Τηλεδιασκεδασης . Τότε ,βασικός κανόνας στις συζητήσεις της αυλής ,ήταν να απωθείται το βάθος και να παίζει κάνεις στην συζητήσεις με σπιρτόζικη διάθεση και ελαφράδα . τώρα , στα πρωινάδικα των Μέσων ,κάθε τι που απαιτεί σοβαρότητα μετατρέπεται σε αέρα με τον τρόπο που ο Μίδας μετέτρεπε ότι άγγιζε σε χρυσάφι.τότε η κακεντρέχεια και η δολοφονική ειρωνεία είχε μετατραπεί σε τέχνη ,σήμερα το τρολλάρισμα έχει εκτοπίσει κάθε ουσιώδη δημόσιο διάλογο . Τέλος θα ήθελα να σκεφτείτε και άλλη μια ανησυχητική ομοιότητα με την εποχή μας. Σκεφτείτε την περιρρέουσα, ανησυχητική ησυχία γύρω από τον στενό κύκλο των αριστοκρατών της Αυλής: αυτοί μεν γελάνε αλλά κάνεις άλλος δεν γελά , ή μάλλον ο λαός , οι αποκάτω , είναι κωφάλαλοι σαν τον μικρό Πωλ. Δεν ακούγονται καν. Σκεφτείτε όμως τι επακολούθησε όταν ξέσπασε η επανάσταση του 1789 ,τον Τρόμο των Αυλικών όταν έβλεπαν το κεφάλι τους να πέφτει στην Λαιμητόμο . Ε και αυτό δεν είναι ένα Αστείο; Το Πικρό αστείο της Ιστορίας; Η τρομερή ειρωνεία της; Τελειώνοντας θα ήθελα να μου επιτρέψετε μια μικρή σημείωση για το Αστείο και το Χιούμορ. Σκεφτείτε ότι οι αυλικοί στην ταινία είναι γεμάτοι esprit , πνεύμα αλλά χωρίς καθόλου χιούμορ . Η κακεντρέχεια τους δεν τους επιτρέπει να δουν το μέλλον τους και τον εαυτό τους.Είναι χωρίς Χιούμορ και ο άνθρωπος χωρίς χιούμορ ζει τη ζωή του μεταξοσκώληκα κάτω από το περίβλημα του, βέβαιος για ένα μέλλον που δεν θα διαρκέσει, μισοαναίσθητος, ανίκανος για αλλαγή Το χιούμορ σπάζει το κουκούλι, για να οδηγήσει προς την ζωή και τους κινδύνους της ύπαρξης . Συνήθως βγαίνει απ’ αυτό ένα φτερωτό έντομο κοινό και ασήμαντο, καμιά φορά όμως ξεπετιέται η πολύχρωμη πεταλούδα που νομίζεις πως γελάει σαν τους θεούς ή μαντεύουμε μέσα στη σκιά το μυστηριώδες ξάνοιγμα των φτερών κάποιας γιγάντιας νυχτερίδας, μαύρης σαν την νύχτα. ________________________________________ [1] Lars Svendsen Η φιλοσοφία της βαρεμάρας , μτφ Παναγιώτης Καλαμαράς εκδ Σαββάλας,(1999)2006 σ 29 [2] lars svendsen Η φιλοσοφία της βαρεμάρας , μτφ Πναγιωτης Καλαμαράς εκδ Σαββάλας,(1999)2006 σς 79-΄80 [3] Henri Bergson Tο Γελιο , Εξαντας -Νηματα ,Μεταφραση Βασιλης Τομανας ,1998 (1899) σελιδες 11-17 [4] Charles Baudelaire Περί της ουσίας του Γέλιου και Γενικά περί του Κωμικού στις Πλαστικές Τέχνες (1868) Μετάφραση – σχόλια – επίμετρο . Λίζα Τσιριμώκου , Άγρα 2000, σ25