Η ΣΠΗΛΙΑ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΧΡΗΣΤΟΥ : Πολλαπλά ελλείμματα αλληλεγγύης. Το νέο χάσμα μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Ευρώπης & η προσφυγική κρίση ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

Σάββατο 18 Μαρτίου 2017

Πολλαπλά ελλείμματα αλληλεγγύης. Το νέο χάσμα μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Ευρώπης & η προσφυγική κρίση ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

Πολλαπλά ελλείμματα αλληλεγγύης. Το νέο χάσμα μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Ευρώπης & η προσφυγική κρίση

του Ιβάν Κράστεφ

© IWMpost 117 (pdf) / Transit (2016), αναδημοσίευση Eurozine - © Ivan Krastev: Utopian dreams beyond the border, 24.6.2016
© Frankfurter Allgemeine Zeitung / Zerfällt Europa? (3) - Ivan Krastev: Die Utopie vom Leben jenseits der Grenze, 1.3.2016 (μετάφραση στα Γερμανικά του Michael Bischoff)

Ενώ η χρηματοπιστωτική και δημοσιονομική κρίση χώρισε την ΕΕ σε πιστώτριες και οφειλέτριες χώρες ανοίγοντας χάσμα μεταξύ Βορρά και Νότου, η προσφυγική κρίση άνοιξε πάλι το χάσμα μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Η πραγματικότητα που βλέπουμε σήμερα δεν είναι αυτό που οι Βρυξέλλες περιγράφουν ως έλλειψη αλληλεγγύης, γράφει ο Ιβάν Κράστεφ στο διεισδυτικό και ενημερωμένο με τα διδάγματα της ιστορίας άρθρο του. Είναι μια σύγκρουση μεταξύ διαφορετικών εκδοχών αλληλεγγύης: Η αλληλεγγύη μέσα στα πλαίσια ενός εθνικού κράτους, μιας εθνότητας ή μιας θρησκείας, ερεθίζεται και στρέφεται εναντίον των ηθικών μας υποχρεώσεων ως ανθρώπινων όντων.
Η Δυτική και η Νότια Ευρώπη χρειάζονται την Κεντρο-Ανατολική όσο χρειάζεται η δεύτερη τις πρώτες. Διχόνοιες που θυμίζουν το σχίσμα Ανατολής - Δύσης της εποχής 1945-1989 επανεμφανίστηκαν τώρα με το προσφυγικό ζήτημα. Η αναγκαία - τώρα και εξ αιτίας πιεστικών παγκόσμιων αλλαγών - συμπόρευση ευρωπαϊκών χωρών με διαφορετική ιστορία και ανόμοιες κοινωνίες προϋποθέτει αλληλεγγύη μεταξύ τους· το χειρότερο που μπορεί να τους συμβεί, είναι να επιστρέψουν εθνικές καχυποψίες και διασπαστικές ιδέες, όπως ήταν η ασυμβατότητα Δύσης-Ανατολής της ψυχροπολεμικής εποχής ή η πολιτική δυσαρμονία Βορρά-Νότου της εποχής των δικτατοριών στο Νότο. Για αποκατάσταση της αλληλεγγύης χρειάζεται ανοικτή, ειλικρινής συζήτηση για τα φλέγοντα ζητήματα, αλλά και διάλογος χωρίς ταμπού γύρω από νέες ιδέες για την δομή της Ένωσης, όπως είναι π.χ. οι σκέψεις του Βόλφγανγκ Μύνχάου στο προηγούμενο άρθρο.

Γ. Ρ.

Πριν από μια δεκαετία, ο Ούγγρος φιλόσοφος και αντιφρονών στην εποχή του παλιού καθεστώτος Γκάσπαρ Μίκλος Ταμάς (Gaspar Miklos Tamas) παρατήρησε ότι ο Διαφωτισμός, στον οποίο είναι πνευματικά ριζωμένη η ιδέα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, απαιτεί την οικουμενικότητα της ιδιότητας του πολίτη, της ιθαγένειας. Όμως, προϋπόθεση για την οικουμενικότητα της ιθαγένειας είναι να ισχύει τουλάχιστον ένα από εξής δύο: είτε οι φτωχές και δυσλειτουργικές χώρες να γίνουν τόποι στους οποίους αξίζει να ζεί κανείς και να είναι πολίτης, είτε η Ευρώπη να ανοίξει τα σύνορά της σε όλους. Κανένα από τα δύο δεν πρόκειται να συμβεί σύντομα, ακόμη και αν υποθέσουμε ότι θα συμβεί κάποτε. Σήμερα υπάρχουν στον κόσμο πολλά αποτυχημένα κράτη, των οποίων κανείς δεν θέλει να είναι πολίτης, ενώ η Ευρώπη αφενός δεν έχει την ικανότητα, αφετέρου ποτέ δεν θα συμφωνήσουν οι ψηφοφόροι της, να έχει τα σύνορά της ανοιχτά. Έτσι, η πραγματική συζήτηση στην Ευρώπη δεν είναι για το άν η Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει να κάνει τα σύνορά της πιο δυσκολοδιάβατα· ως προς αυτό, είναι σαφές ότι πρέπει. Το σχίσμα αφορά το κατά πόσον μπορούμε να αισθανόμαστε ηθικά σωστοί κάνοντας αυτό, αλλά και πώς μπορούμε να βοηθήσουμε με τον καλύτερο τρόπο τους πιο ευάλωτους ανθρώπους του πλανήτη.

Oskar Kokoschka: Όψη της Πράγας, 1934

Δικτατορία των συγκρίσεων σε παγκόσμιο επίπεδο

[Στην εποχή του Διαδικτύου, για τους νέους ανθρώπους στην Αφρική ή στο Αφγανιστάν, αλλαγή σημαίνει το να αλλάξουν τη χώρα όπου ζούν· όχι την κυβέρνηση υπό την οποία ζούν]

Το 1981, όταν ερευνητές στο Πανεπιστήμιο του Michigan έκαναν την πρώτη Έρευνα για τις Παγκόσμιες Αξίες, διαπίστωσαν έκπληκτοι ότι η ευτυχία των εθνών δεν καθορίζεται από την υλική ευημερία. Τότε, οι Νιγηριανοί ήταν τόσο ευτυχείς όσο και οι Δυτικογερμανοί. Όμως τώρα, μετά από 35 χρόνια, η κατάσταση έχει αλλάξει. Σύμφωνα με τις τελευταίες έρευνες, στις πιό πολλές χώρες οι άνθρωποι είναι τόσο ευτυχείς, όσο μπορεί κανείς να προβλέψει άν λάβει υπόψη το ΑΕΠ της χώρας τους. Αυτό που έχει συμβεί στα χρόνια που μεσολάβησαν, είναι ότι οι Νιγηριανοί απέκτησαν τηλεοράσεις και η εξάπλωση του Διαδικτύου δίνει τη δυνατότητα στους νέους Αφρικανούς ή Αφγανούς να βλέπουν πώς ζουν οι Ευρωπαίοι και τι λογής σχολεία και νοσοκομεία έχουν. Η παγκοσμιοποίηση έχει κάνει όλο τον κόσμο ένα χωριό, όμως αυτό το χωριό ζει κάτω από μια δικτατορία: τη δικτατορία των συγκρίσεων σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι άνθρωποι δεν συγκρίνουν πια τη ζωή τους με τη ζωή των γειτόνων τους. Τη συγκρίνουν με τη ζωή των πιο ευημερούντων κατοίκων του πλανήτη.

Σ' αυτόν τον διασυνδεδεμένο κόσμο μας, η μετανάστευση είναι η νέα επανάσταση. Δεν είναι μια επανάσταση των «μαζών», του τύπου του 20ου αιώνα· είναι μια επανάσταση του 21ου αιώνα με κίνητρο την έξοδο, την κάνουν πράξη άτομα και οικογένειες και δεν εμπνέεται από σχέδια του μέλλοντος σχεδιασμένα από ιδεολόγους, αλλά από φωτογραφίες στο Google Maps που απεικονίζουν την πραγματική ζωή που ζουν οι άνθρωποι από την άλλη πλευρά των συνόρων. Προσφέρει τη ριζική αλλαγή τώρα. Αυτή η νέα επανάσταση, για να πετύχει, δεν έχει ανάγκη από ιδεολογίες, πολιτικά κινήματα ή πολιτικούς ηγέτες. Γι' αυτό και δεν θα πρέπει να εκπλήσσει το γεγονός, ότι για πολλούς από τους κολασμένους της γης, το να περάσουν τα σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι πιο ελκυστικό από κάθε ουτοπία. Για όλο και περισσότερους ανθρώπους, η ιδέα της αλλαγής σημαίνει τώρα το να αλλάξουν τη χώρα όπου ζούν· όχι την κυβέρνηση υπό την οποία ζούν.
Το πρόβλημα με αυτή την επανάσταση των μεταναστών, είναι ότι έχει την ανησυχητική ικανότητα να εμπνεύσει μια αντεπανάσταση στην Ευρώπη.

Caspar David Friedrich: Ομίχλη σε κοιλάδα του Έλβα, 1819

Η «πολιτική ανοικτών θυρών» απειλείται

[Η Ευρωπαϊκή Ανατολή βλέπει ως απειλή τις κοσμοπολίτικες αξίες στις οποίες βασίζεται η ΕΕ]

Οι μυριάδες πράξεις αλληλεγγύης προς τους πρόσφυγες που φεύγουν από τους πολέμους και τις διώξεις, τις οποίες είδαμε τον καιρό που πέρασε, επισκιάστηκαν από το αντίθετό τους: Είδαμε διογκούμενη ανησυχία και φόβο, ότι αυτοί οι ξένοι θα θέσουν σε κίνδυνο το μοντέλο του κράτους πρόνοιας της Ευρώπης και τον παραδοσιακό πολιτισμό και θα καταστρέψουν τις φιλελεύθερες κοινωνίες μας. Στο κέντρο του ηθικού πανικού της Ευρώπης βρίσκεται ο φόβος του Ισλάμ, της τρομοκρατίας, της ανόδου της εγκληματικότητας και μια γενική ανησυχία για το άγνωστο και ανοίκειο. Οι Ευρωπαίοι δεν είναι συγκλονισμένοι από τον αριθμό των προσφύγων που ζήτησαν άσυλο, ο οποίος ξεπερνά το ένα εκατομμύριο, αλλά από την προοπτική ενός μέλλοντος, στο οποίο θα εισβάλλουν συνεχώς πρόσφυγες ή μετανάστες περνώντας τα σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Ακόμη και πριν από τα επεισόδια στην Κολωνία [την Πρωτοχρονιά του 2016], η πλειοψηφία των Γερμανών είχε αρχίσει να αμφιβάλλει για την πολιτική των ανοικτών θυρών που εφάρμοζε η κυβέρνησή τους. Η καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ, η οποία μέχρι πρόσφατα ήταν το σύμβολο της αυτοπεποίθησης και της ανθεκτικότητας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τώρα παρουσιάζεται ως μια φιγούρα θηλυκού Γκορμπατσόφ, ευγενής αλλά αφελής, ως κάποια που με την πολιτική του «μπορούμε να τα καταφέρουμε» έβαλε την Ευρώπη σε κίνδυνο.
Η προσφυγική κρίση ανάγκασε την ΕΕ να αντιμετωπίσει το ζήτημα των συνόρων της. Σηματοδότησε ότι οι πλειοψηφίες που αισθάνονται απειλούμενες και αναδύονται ως σημαντική δύναμη στην ευρωπαϊκή πολιτική, φοβούνται και απεχθάνονται έναν «κόσμο χωρίς σύνορα» και απαιτούν μια Ευρωπαϊκή Ένωση με σαφώς καθορισμένα και καλά προστατευμένα σύνορα. Αυτές οι πλειοψηφίες που αισθάνονται απειλούμενες, φοβούνται ότι αλλοδαποί καταλαμβάνουν τις χώρες τους και απειλούν τον τρόπο ζωής τους· επίσης, είναι πεπεισμένες ότι τη σημερινή κρίση την προκάλεσε μια συνωμοσία στην οποία συμμετέχουν αφενός οι ελίτ με κοσμοπολίτικη νοοτροπία και αφετέρου οι μετανάστες με τη νοοτροπία των φυλετικών κοινοτήτων τους.
Με λίγα λόγια, η προσφυγική κρίση αλλάζει την ευρωπαϊκή πολιτική και απειλεί το ευρωπαϊκό εγχείρημα, με έναν τρόπο που ούτε η οικονομική κρίση ούτε η σύγκρουση με τη Ρωσία έχει καταφέρει.
Ενώ η χρηματοπιστωτική και δημοσιονομική κρίση χώρισε την ΕΕ σε πιστώτριες και οφειλέτριες χώρες, ανοίγοντας χάσμα μεταξύ Βορρά και Νότου, η προσφυγική κρίση άνοιξε πάλι το χάσμα μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Η πραγματικότητα που βλέπουμε σήμερα δεν είναι αυτό που οι Βρυξέλλες περιγράφουν ως έλλειψη αλληλεγγύης. Είναι μια σύγκρουση μεταξύ διαφορετικών εκδοχών αλληλεγγύης: Η αλληλεγγύη μέσα στα πλαίσια ενός εθνικού κράτους, μιας εθνότητας ή μιας θρησκείας, ερεθίζεται και στρέφεται εναντίον των ηθικών μας υποχρεώσεων ως ανθρώπινων όντων. Η προσφυγική κρίση κατέστησε σαφές ότι η Ευρωπαϊκή Ανατολή βλέπει ως απειλή τις κοσμοπολίτικες αξίες στις οποίες βασίζεται η Ευρωπαϊκή Ένωση, ενώ για πολλούς στη Δύση της Ένωσης, αυτές ακριβώς οι κοσμοπολίτικες αξίες αποτελούν τον πυρήνα της νέας ευρωπαϊκής ταυτότητας.
«Μπορώ να κατανοήσω μόνον με πολλή δυσκολία», ομολόγησε ο απελθών πρόσφατα Γερμανός ομοσπονδιακός πρόεδρος της δημοκρατίας Γιόαχιμ Γκάουκ (Joachim Gauck), «το γεγονός ότι αυτά ακριβώς τα έθνη, των οποίων οι πολίτες άλλοτε καταπιέζονταν πολιτικά και βίωσαν τότε αλληλεγγύη [εκ μέρους των πολιτών της Δύσης], τώρα που ήρθε η σειρά τους, αντί να επιδείξουν την αλληλεγγύη τους προς τους καταπιεσμένους, την αρνούνται».

Caspar David Friedrich: Γυναίκα κυττά την ανατολή (1818)

Η συμμαχία των απρόθυμων
[«Δεν χρωστούμε τίποτε στους πρόσφυγες και μετανάστες»]
Πριν από τρεις δεκαετίες, η «Αλληλεγγύη» ήταν το σύμβολο της Κεντρικής Ευρώπης και οι διαφωνούντες με το τότε καθεστώς διανοούμενοι ισχυρίστηκαν ότι η διαφορά ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση είναι ότι η Ανατολή πιστεύει πραγματικά στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ενώ η Δύση απλά και μόνον ανήκει σ' αυτήν. Γιατί λοιπόν σήμερα οι Κεντροευρωπαίοι έχουν αποξενωθεί τόσο πολύ από τις θεμελιώδεις αξίες στις οποίες στηρίζεται η Ευρωπαϊκή Ένωση και είναι απρόθυμοι να επιδείξουν την αλληλεγγύη τους στα βάσανα των άλλων;

Το σκανδαλώδες στη συμπεριφορά των Ανατολικοευρωπαίων, όπως τη βλέπουν από τη Δύση, δεν είναι το γεγονός ότι, για να κρατήσουν έξω από τα σύνορα τους πρόσφυγες, δεν διστάζουν να χτίσουν φράκτες σε μέρη όπου τα διαχωριστικά τείχη γκρεμίστηκαν πριν από 25 χρόνια μόνον, αλλά ο ισχυρισμός τους ότι «δεν χρωστούν τίποτε σ' αυτούς τους ανθρώπους». Ενώ στη Γερμανία σχεδόν 10 % του πληθυσμού συμμετείχε σε διάφορες πρωτοβουλίες εθελοντών με στόχο να βοηθήσουν τους αιτούντες άσυλο, αντίθετα, στην Ανατολική Ευρώπη το κοινό παραμένει ασυγκίνητο από το δράμα των προσφύγων και οι ηγέτες των χωρών της καταδίκασαν την απόφαση των Βρυξελλών για αναδιανομή των προσφύγων μεταξύ των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο πρωθυπουργός της Σλοβακίας Ρόμπερτ Φίτσο (Robert Fico) υποστήριξε ότι η χώρα του είναι πρόθυμη να δεχτεί μόνο Χριστιανούς πρόσφυγες (με το επιχείρημα ότι δεν υπάρχουν τζαμιά στη Σλοβακία, άρα τι δουλειά έχουν μουσουλμάνοι στη χώρα του;). Ο ηγέτης του κυβερνώντος κόμματος του Νόμου και της Δικαιοσύνης στην Πολωνία, Γιάροσλαβ Κατσίνσκι (Jaroslaw Kaczynski), προειδοποίησε ότι άν αποδεχτεί πρόσφυγες στη χώρα του, αυτό θα αποτελέσει κίνδυνο για την υγεία, επειδή θα μεταφέρουν άγνωστες και επικίνδυνες ασθένειες. Ο Βίκτορ Ορμπάν (Viktor Orban) της Ουγγαρίας δήλωσε ότι ηθικό καθήκον της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν είναι να βοηθήσει τους πρόσφυγες, αλλά να εγγυηθεί την ασφάλεια των ίδιων των πολιτών της. Ενώ στις περισσότερες χώρες της Δυτικής Ευρώπης η προσφυγική κρίση πόλωσε τις κοινωνίες, έθεσε τους υποστηρικτές της πολιτικής ανοικτών θυρών αντιμέτωπους με τους επικριτές τους, προκάλεσε αντιπαραθέσεις μεταξύ εκείνων που ανοίγουν τα σπίτια τους στους πρόσφυγες και εκείνων που καίνε προσφυγικούς καταυλισμούς, στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη η προσφυγική κρίση ένωσε σχεδόν ομόφωνα στην εχθρότητά τους προς τους πρόσφυγες κοινωνίες κατακερματισμένες απέναντι σε άλλα ζητήματα. Είναι μία από τις λίγες φορές τα τελευταία χρόνια, που οι κυβερνήσεις αυτών των κρατών λένε ό,τι σκέφτεται η συντριπτική πλειοψηφία των πολιτών τους. Και ενώ οι Γερμανοί προσπαθούσαν να καταλάβουν γιατί υπάρχει αυτό το έλλειμμα συμπόνιας στην Ανατολική Ευρώπη, οι Ανατολικοευρωπαίοι προβληματίζονταν γιατί οι Γερμανοί, οι οποίοι δεν ήταν πρόθυμοι να πληρώσουν το τίμημα για να βοηθήσουν τους Έλληνες, είναι τόσο πρόθυμοι να βοηθήσουν Σύριους και Αφγανούς.

Η δυσαρέσκεια των Κεντροευρωπαίων για τους πρόσφυγες φαίνεται παράδοξη, αν λάβουμε υπόψη μας δύο πράγματα: Πρώτον, ότι τους περισσότερους ανθρώπους του 20ού αιώνα στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη τους απασχολούσε εντατικά είτε το πώς να μεταναστεύσουν είτε η φροντίδα μεταναστών. Δεύτερον, ότι, προς το παρόν, δεν υπάρχουν καθόλου πρόσφυγες από τη Συρία στις περισσότερες χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Για παράδειγμα, το 2015, ο αριθμός των προσφύγων που εισήλθαν στη Σλοβακία ήταν 169 άτομα και μόνον οκτώ από αυτούς ζήτησαν άδεια παραμονής εκεί.

Η επανεμφάνιση της διαίρεσης μεταξύ Ανατολής και Δύσης στην Ευρώπη δεν είναι περιστασιακό ατύχημα ή κακοτυχία. Έχει τις ρίζες της στην ιστορία, στη δημογραφία και στις ανατροπές της μετάβασης στη μετα-κομμουνιστική περίοδο, ενώ ταυτόχρονα είναι μια από τις βασικές ευρωπαϊκές εκδοχές της λαϊκής εξέγερσης ενάντια στην παγκοσμιοποίηση.

Oskar Kokoschka: Πράγα, Γέφυρα του Καρόλου / Μολδάβας, Αποβάθρα IV (1936)

Ιστορικές αιτίες
[Για πολλούς Κεντρο- και Ανατολικο-ευρωπαίους, επιστροφή στην εθνοτική πολυμορφία σημαίνει επιστροφή στις ταραγμένες εποχές του Μεσοπολέμου]
Η ιστορία είναι σημαντικό πράγμα στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη και πολύ συχνά η ιστορική εμπειρία της περιοχής έρχεται σε αντίφαση με μερικές από τις υποσχέσεις της παγκοσμιοποίησης. Περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη περιοχή της Ευρώπης, η Κεντρική Ευρώπη γνώρισε τόσο τα πλεονεκτήματα όσο και τις σκοτεινές πλευρές της πολυπολιτισμικότητας. Ενώ στο δυτικό μισό της Ευρώπης αυτό που έδωσε μορφή στη συνάντηση με τον μη-ευρωπαϊκό κόσμο ήταν η κληρονομιά των αποικιακών αυτοκρατοριών, τα κράτη της Κεντρικής Ευρώπης γεννήθηκαν από τη διάλυση των αυτοκρατοριών και από τις διαδικασίες της εθνοκάθαρσης που ακολούθησαν. Τον 19ο αιώνα, το εθνοτικό τοπίο της Δυτικής Ευρώπης ήταν αρμονικό, σαν τοπιογραφία του ζωγράφου Κάσπαρ Ντάβιντ Φρίντριχ (Caspar David Friedrich), ενώ το αντίστοιχο της Κεντρικής Ευρώπης έμοιαζε περισσότερο σαν πίνακας του Κοκόσκα (Kokoschka). Ενώ στην προπολεμική περίοδο η Πολωνία ήταν πολυπολιτισμική κοινωνία, και περισσότερο από το ένα τρίτο του πληθυσμού ήταν γερμανικής, ουκρανικής ή εβραϊκής καταγωγής, σήμερα η Πολωνία είναι μία από τις πιο εθνοτικά ομοιογενείς κοινωνίες στον κόσμο, με 98 % του πληθυσμού Πολωνούς από εθνοτική άποψη. Για πολλούς από αυτούς τους ανθρώπους, η επιστροφή στην εθνοτική πολυμορφία είναι μια επιστροφή στις ταραγμένες εποχές του Μεσοπολέμου. Και ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση βασίζεται στη γαλλική έννοια περί έθνους (σύμφωνα με την οποία, το να ανήκεις σε ένα έθνος ορίζεται ως πίστη στους θεσμούς της Δημοκρατίας του) και στη γερμανική αντίληψη περί κράτους (ισχυρές Länder [ομόσπονδες χώρες που συναποτελούν την Ομοσπονδία, τα λεγόμενα «κρατίδια»] και σχετικά ασθενές ομοσπονδιακό κέντρο), τα Κεντροευρωπαϊκά κράτη δομήθηκαν αντίστροφα: Συνδυάζουν έναν γαλλικού τύπου θαυμασμό για το συγκεντρωτικό και παντοδύναμο κράτος, με την ιδέα ότι η ιθαγένεια σημαίνει κοινή καταγωγή και κοινό πολιτισμό, όπως το βλέπουν οι Γερμανοί.Κατά την άποψη του Γάλλου πολιτικού επιστήμονα Ζακ Ρουπνίκ (Jacques Rupnik), οι Κεντροευρωπαίοι είναι ιδιαίτερα εξοργισμένοι με την κριτική που άσκησε η Γερμανία εναντίον τους στη διάρκεια της προσφυγικής κρίσης, ακριβώς επειδή την ιδέα τους περί έθνους ως πολιτισμικής ενότητας, οι Κεντροευρωπαίοι την δανείστηκαν από τους Γερμανούς του 19ου αιώνα.

Caspar David Friedrich: Δυό άνθρωποι δίπλα στη θάλασσα - Παλιά Εθνική Πινακοθήκη Βερολίνου Wikimedia

Η μετάβαση στη μετα-κομμουνιστική περίοδο
[Το μετά-τον-κομμουνισμό πολιτικό τοπίο και οι φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις: Ένας διαβρωτικός κυνισμός διαπέρασε τα πάντα στην Κεντρο-Ανατολική Ευρώπη]

Όμως η δυσαρέσκεια για τους πρόσφυγες στην Κεντρική Ευρώπη έχει τις ρίζες της όχι μόνον στην μακροχρόνια ιστορική της πορεία, αλλά και στις εμπειρίες της μετάβασης στη μετα-κομμουνιστική περίοδο. Αυτό που ήρθε μετά από τον κομμουνισμό και οι φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις ήταν ένας διαβρωτικός κυνισμός που διαπέρασε τα πάντα. Η Κεντρική Ευρώπη είναι παγκόσμιος πρωταθλητής στη δυσπιστία απέναντι στους θεσμούς. Αντιμέτωποι με μια εισροή μεταναστών και υπό την απειλή της οικονομικής ανασφάλειας, πολλοί Ανατολικοευρωπαίοι αισθάνονται να προδόθηκαν οι ελπίδες τους, ότι η ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση θα σήμαινε την έναρξη της ευημερίας και μιας ζωής χωρίς κρίσεις.

Και υπογραμμίζουν: «Είμαστε φτωχότεροι από τους Δυτικοευρωπαίους, πώς λοιπόν μπορεί κανείς να αναμένει αλληλεγγύη από εμάς; Μας υποσχέθηκαν τουρίστες, όχι πρόσφυγες». Ο τουρίστας και ο πρόσφυγας έχουν γίνει σύμβολα των δύο όψεων της παγκοσμιοποίησης. Οι τουρίστες αντιπροσωπεύουν την εκδοχή της παγκοσμιοποίησης που μας αρέσει. Προσέλκυση των τουριστών και απόρριψη των μεταναστών: Αυτό είναι μια σύντομη περίληψη του πώς βλέπουν τον ιδανικό κόσμο στην Ανατολική Ευρώπης . Ο τουρίστας είναι ο καλοπροαίρετος, ο καλός ξένος. Έρχεται, ξοδεύει, χαμογελά, θαυμάζει και φεύγει. Αυτός μας κάνει να αισθανόμαστε συνδεδεμένοι με τον ευρύτερο κόσμο, χωρίς να επιβάλλει σε μας τα δικά του προβλήματα. Αντίθετα, ο πρόσφυγας, που θα μπορούσε να ήταν ο χθεσινός τουρίστας, είναι το σύμβολο της απειλητικής φύσης της παγκοσμιοποίησης. Έρχεται φέρνοντας μαζί του όλη τη δυστυχία και τους μπελάδες ολόκληρου του κόσμου.

Caspar David Friedrich: Ομίχλη στα Όρη των Γιγάντων (1819)

Ο παράγοντας της δημογραφίας

[«Θα υπάρχει άνθρωπος που να διαβάζει βουλγαρική ποίηση 100 χρόνια μετά»;]

Όλως παραδόξως, ο δημογραφικός πανικός είναι ένας από τους λιγότερο συζητημένους παράγοντες που διαμορφώνουν τη συμπεριφορά των Ανατολικοευρωπαίων απέναντι στους πρόσφυγες. Είναι όμως κρίσιμος. Στην πρόσφατη ιστορία της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις της εξαφάνισης ολόκληρων εθνών και κρατών. Κατά τα τελευταία 25 χρόνια, το 10 % περίπου των Βουλγάρων έχουν εγκαταλείψει τη χώρα για να ζήσουν και να εργαστούν στο εξωτερικό. Σύμφωνα με τις προβλέψεις των Ηνωμένων Εθνών, ο πληθυσμός της Βουλγαρίας αναμένεται να συρρικνωθεί κατά 27 % μέχρι το 2050. Μπορούμε ήδη να ακούσουμε τον ήχο ενός είδους συναγερμού εν όψει «εθνοτικής εξαφάνισης» σε πολλά από τα μικρά έθνη της Ανατολικής Ευρώπης. Γι' αυτά τα έθνη, η άφιξη των μεταναστών σηματοδοτεί την έξοδο τους από την ιστορία και το δημοφιλές επιχείρημα ότι λόγω της γήρανσης των πληθυσμών η Ευρώπη χρειάζεται τους μετανάστες, απλά και μόνον ενισχύει την αυξανόμενη αίσθηση της υπαρξιακής μελαγχολίας. Όταν παρακολουθείς στην τηλεόραση σκηνές με ηλικιωμένους ντόπιους να διαμαρτύρονται για την εγκατάσταση των προσφύγων στα ερημωμένα χωριά τους, στα οποία ούτε ένα παιδί δεν έχει γεννηθεί εδώ και δεκαετίες, πονάει η καρδιά σου και για τις δύο πλευρές: για τους πρόσφυγες αλλά και για τους μοναχικούς γέρους που βλέπουν να χάνεται ο δικός τους, ο οικείος κόσμος στον οποίο έζησαν τη ζωή τους. Άραγε, 100 χρόνια μετά, θα υπάρχει άνθρωπος που θα διαβάζει βουλγαρική ποίηση; Και κάτι άλλο: η εκ των άνω επιβεβλημένη εκκοσμίκευση της κομμουνιστικής περιόδου έκανε την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη να είναι πολύ ευαίσθητη στον κίνδυνο της καταστροφής της χριστιανικής ταυτότητας της. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς πιστός Χριστιανός σήμερα για να ανησυχεί για το μέλλον του Χριστιανισμού και του πολιτισμού του στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη. Αξίζει επίσης να θυμηθούμε ότι η Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη είναι το μέρος της Ευρώπης που έχει ίσως την πιο περίπλοκη σχέση με το Ισλάμ. Σε αυτή την περιοχή υπάρχουν δύο τύποι χωρών: Υπάρχουν χώρες όπως η Βουλγαρία, η οποία έχει τη μεγαλύτερη μουσουλμανική μειονότητα στην Ευρώπη και βρίσκεται στα σύνορα με τον μουσουλμανικό κόσμο, και χώρες όπως η Σλοβακία, μια χώρα χωρίς ούτε ένα τζαμί. Για αντίθετους λόγους, τόσο η Βουλγαρία όσο και η Σλοβακία αισθάνονται πολλή ταραχή στην σκέψη ότι οι περισσότεροι από τους πρόσφυγες είναι μουσουλμάνοι.

Η αποτυχημένη κοινωνική ενσωμάτωση των Ρομά συμβάλλει επίσης στο έλλειμμα συμπόνιας της Ανατολικής Ευρώπης. Οι Ανατολικοευρωπαίοι φοβούνται τους ξένους, επειδή δεν εμπιστεύονται την ικανότητα της κοινωνίας και των κρατών τους να ενσωματώσουν τους «άλλους», δεδομένου ότι δεν κατάφεραν να ενσωματώσουν ούτε τους «άλλους» που ήδη ζουν ανάμεσά τους. Σε πολλές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, οι Ρομά δεν είναι απλώς άνεργοι αλλά θεωρούνται «μή απασχολήσιμοι», επειδή εγκαταλείπουν το σχολείο πολύ νωρίς και έτσι αδυνατούν να αποκτήσουν τις δεξιότητες που απαιτούνται από την αγορά εργασίας του 21ου αιώνα. Η αποτυχία της κοινωνικής ενσωμάτωσης των Ρομά είναι ένας από τους λόγους που κάνουν τους Ανατολικουρωπαίους να πιστεύουν ότι οι χώρες τους «δεν μπορούν να τα καταφέρουν». Και το γεγονός ότι οι Ανατολικοευρωπαίοι και οι πρόσφυγες που προέρχονται από την Ασία ή τη Μέση Ανατολή αρκετά συχνά καταλήγουν να γίνονται ανταγωνιστές στην αγορά εργασίας των Δυτικοευρωπαικών χωρών, δεν συμβάλλει στο να γίνουν οι Ανατολικοευρωπαίοι πιο ανοικτοί σε μια πολιτική της ενσωμάτωσης αυτών των προσφύγων. Οι πολίτες των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων είναι ίσως το πιο ισχυρό παράδειγμα του παράπλευρων ζημιών που προκάλεσε η σημερινή προσφυγική κρίση: Σύμφωνα με το σχέδιο για την αντιμετώπιση της αυξανόμενης εισροής προσφύγων στη Γερμανία, ακόμη και αυτοί θα στέλνονται πίσω στη χώρα τους, και μάλιστα χωρίς να ελπίζουν ότι μπορεί κάποια μέρα να επιστρέψουν σε χώρες της ΕΕ.

Caspar David Friedrich: Απόγεμα, 1821

Δυσαρέσκεια για την κοσμοπολίτικη νοοτροπία

[Οι απλοί Κεντροευρωπαίοι τρέφουν βαθιά δυσπιστία γι' αυτούς που έχουν τις καρδιές στο Παρίσι ή στο Λονδίνο, τα χρήματα στη Νέα Υόρκη ή στην Κύπρο και την πίστη στις Βρυξέλλες]

Όμως το πιό σημαντικό είναι το εξής: η βαθιά ριζωμένη δυσπιστία της Κεντρικής Ευρώπης έναντι της κοσμοπολίτικης νοοτροπίας είναι κάτι που χωρίζει την Ανατολή και τη Δύση της Ευρώπης. Την σημερινή δυσαρέσκεια για τον κοσμοπολιτισμό, πολλές πτυχές της οποίας μας θυμίζουν τις επιτυχίες των εκστρατειών εναντίον του κοσμοπολιτισμού στο κομμάτι της Ευρώπης που εξουσίαζε ο Στάλιν, και την αυξανόμενη προθυμία των ψηφοφόρων να στηρίξουν νατιβιστές [υποστηρικτές των γηγενών κατοίκων και ενάντιους στην υποδοχή μεταναστών] πολιτικούς ηγέτες, οι τελευταίοι την αντιλαμβάνονται πολύ καλά και αρπάζουν την ευκαιρία. Τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματα αυτών των ηγετών είναι ότι δεν μιλούν ξένες γλώσσες, δεν έχουν κανένα ενδιαφέρον για ξένους πολιτισμούς και αποφεύγουν να επισκέπτονται τις Βρυξέλλες.

Ο συγγραφέας Γιόζεφ Ροτ (Joseph Roth) πέρασε το μεγαλύτερο μέρος των μεσοπολεμικών χρόνων περιφερόμενος στην Ευρώπη και καταφεύγοντας στους προθαλάμους των μεγάλων ξενοδοχείων, γιατί, κατ' αυτόν, τα ξενοδοχεία ήταν τα τελευταία απομεινάρια της παλιάς αυτοκρατορίας των Αψβούργων, μια καρτ ποστάλ από έναν χαμένο κόσμο, ένα μέρος όπου ένιωθε οικεία. Μερικοί Κεντροευρωπαίοι διανοούμενοι συμμερίζονται τη νοσταλγία του Ροτ για το κοσμοπολίτικο πνεύμα της δυαδικής αυτοκρατορίας, όμως όχι οι απλοί πολίτες της Κεντρικής Ευρώπης. Οι δεύτεροι αισθάνονται άνετα στα εθνοτικά τους κράτη και τρέφουν βαθιά δυσπιστία γι' αυτούς που έχουν τις καρδιές τους στο Παρίσι ή το Λονδίνο, τα χρήματά τους στη Νέα Υόρκη ή στην Κύπρο και η πίστη τους είναι στις Βρυξέλλες. Με τα λόγια του Τόνι Τζαντ (Tony Judt),

«από την αρχή, εκείνοι οι Ανατολικοευρωπαίοι και Κεντροευρωπαίοι, η ταυτότητα των οποίων συγκροτήθηκε σε μεγάλο βαθμό από μια σειρά αρνήσεων - ούτε Ρώσοι, ούτε Ορθόδοξοι, ούτε Τούρκοι, ούτε Γερμανοί, ούτε Ούγγροι και ούτω καθεξής - είχαν έναν επαρχιωτισμό που επιβλήθηκε πάνω τους ως ένα είδος ιδρυτικής πράξης των κρατών τους. Οι ελίτ τους ήταν υποχρεωμένες να επιλέξουν είτε την κοσμοπολιτική υποταγή σε μια οντότητα ή ιδέα εκτός της δικής τους επικράτειας - λόγου χάρη την Εκκλησία, μια αυτοκρατορία, τον κομμουνισμό ή, πιο πρόσφατα, την “Ευρώπη” - είτε τον ασφυκτικά κλειστό ορίζοντα του εθνικισμού και των στενών τοπικών συμφερόντων».

Το να είσαι κοσμοπολίτης και ταυτόχρονα «καλός Πολωνός», «καλός Τσέχος» ή «καλός Βούλγαρος» θεωρείται εξωπραγματικό. Αυτή η ιστορικά ριζωμένη καχυποψία για οτιδήποτε κοσμοπολίτικο, καθώς και η άμεση σύνδεση μεταξύ κομμουνισμού και διεθνισμού, είναι κάτι που εξηγεί εν μέρει τις ευαισθησίες της Κεντρικής Ευρώπης για ό,τι αφορά την προσφυγική κρίση. Ως προς αυτό το ζήτημα, οι κληρονομιές του ναζισμού και του κομμουνισμού διαφέρουν σημαντικά. Η ροπή των Γερμανών προς τον κοσμοπολιτισμό ήταν, εκτός των άλλων, ένας τρόπος για να απαλλαγούν από την ξενοφοβική κληρονομιά του ναζισμού, ενώ αντίθετα, μπορεί να υποστηριχθεί ότι ο αντι-κοσμοπολιτισμός της Κεντρικής Ευρώπης βασίζεται εν μέρει σε μια αποστροφή προς τον διεθνισμό που τους είχε επιβάλλει ο κομμουνισμός.

Ξανάνοιξε το χάσμα μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Ευρώπης

[Ενώ οι Ανατολικοευρωπαίοι λένε «εμείς δεν χρωστάμε τίποτε στους πρόσφυγες», πολλοί Δυτικοευρωπαίοι απαντούν ότι εκείνοι δεν χρωστούν τίποτε στην Ανατολική Ευρώπη]

Πόσο σημαντικό θα αποβεί λοιπόν για το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης το χάσμα μεταξύ ευρωπαϊκής Δύσης και Ανατολής, που ενεργοποίησαν οι διαφορετικές αντιδράσεις στην προσφυγική κρίση; Θα ξεθωριάσει, όπως έσβησε ο κατά Ντόναλντ Ράμσφελντ διαχωρισμός μεταξύ «παλαιάς Ευρώπης» και «νέας Ευρώπης», αμέσως μόλις η Κεντρική Ευρώπη στράφηκε ενάντια στον πόλεμο του Τζωρτζ Μπους του Νεότερου (George W. Bush) στο Ιράκ, ή θα οδηγήσει στη δημιουργία μιας Ευρωπαϊκής Ένωσης δύο ταχυτήτων; Είναι εφικτή η ευρωπαϊκή αλληλεγγύη, όταν λείπει η αλληλεγγύη προς τους πιο ευάλωτους ανθρώπους στον κόσμο;

Πολλοί στην Κεντρική Ευρώπη επισημαίνουν σήμερα τη σκλήρυνση των αντι-προσφυγικών αισθημάτων και στη Δυτική Ευρώπη, υποστηρίζοντας έτσι ότι η Ευρώπη δεν είναι πιά διχασμένη και ότι η ευρωπαϊκή ενότητα θα αποκατασταθεί μετά τις κοινοβουλευτικές εκλογές στη Γερμανία (τις οποίες θα χάσει η καγκελάριος Μέρκελ). Τώρα που οι Γερμανοί έχουν απογοητευτεί με την πολιτική των ανοικτών θυρών, θα είναι εύκολο να γεφυρωθούν οι διαφορές. Πολλοί Κεντροευρωπαίοι πανηγυρίζουν γι' αυτή την αλλαγή των διαθέσεων στη Δύση και τη θεωρούν ως νίκη του σκληρού ρεαλισμού της Ανατολικής Ευρώπης επί της υποκριτικής ηθικολογίας της Δύσης. Διαβάζοντας το πώς σχολιάζεται από Κεντροευρωπαίους ο «νόμος για τα κοσμήματα» που εγκρίθηκε συναινετικά από το Κοινοβούλιο της Δανίας, βλέπουμε μια χαιρέκακη, κακόβουλη ευχαρίστηση. Σύμφωνα με αυτό τον νόμο, η κυβέρνηση θα κατάσχει όλα τα τιμαλφή των προσφύγων, η αξία των οποίων ξεπερνά τα 1.000 ευρώ, έστω και ελαφρώς. Τέτοιας λογής είναι η συμπόνια των Δυτικοευρωπαίων;
Όμως, το παράδοξο του ρήγματος στην ΕΕ εξαιτίας της προσφυγικής κρίσης είναι το γεγονός ότι και η σύγκλιση των αντι-μεταναστευτικών αισθημάτων δεν πρόκειται να φέρει πιο κοντά τη Δυτική Ευρώπη και την Κεντρική Ευρώπη. Ακόμη και αυτή η σύγκλιση βαθύνει ακόμη περισσότερο τον διαχωρισμό. Σε αντίθεση με συνθήματα του τύπου «η Γερμανία στους Γερμανούς» ή «η Βουλγαρία στους Βούλγαρους», το σύνθημα «η Ευρώπη στους Ευρωπαίους» δεν μπορεί να έχει πολιτική επιτυχία. Για πολλούς συντηρητικούς Γερμανούς, οι οποίοι αντιτίθενται στην κατεύθυνση προς την οποία οδεύει η γερμανική κοινωνία, οι Ρουμάνοι ή Βούλγαροι δεν είναι λιγότερο αλλοδαποί από τους Σύριους· από την άλλη πλευρά, για τους Γερμανούς κοσμοπολιτικής νοοτροπίας, οι οποίοι υποστήριξαν τον πολιτικό πολιτισμό της καγκελαρίου Μέρκελ υπέρ της ενσωμάτωσης των προσφύγων, οι Κεντροευρωπαίοι με τη φυλετική νοοτροπία τους γίνονται αντιληπτοί ως το μεγαλύτερο εμπόδιο για μια Ευρωπαϊκή Ένωση με ανοιχτή κοινωνία. Με έναν θλιβερό τρόπο, το ρήγμα με αφορμή τους πρόσφυγες επιβεβαίωσε όλες τις προκαταλήψεις που έχουν η μία εναντίον της άλλης η Ανατολή και Δύση της Ευρώπης.

Επίσης, η κρίση αυτή αποδεικνύει ότι η ευρωπαϊκή αλληλεγγύη δεν μπορεί να αποχωριστεί από τις ρίζες της στον Διαφωτισμό. Την ίδια στιγμή που οι Ανατολικοευρωπαίοι υποστήριζαν ότι «εμείς δεν χρωστάμε τίποτε στους πρόσφυγες», πολλοί στη Δύση έβγαζαν το συμπέρασμα ότι εκείνοι δεν χρωστούν τίποτε στην Ανατολική Ευρώπη.

Το πρωτότυπο του άρθρου δημοσιεύτηκε στην Αγγλική γλώσσα στο περιοδικό IWMpost, τεύχος 117 - 2016 (του Ινστιτούτου Επιστημών του Ανθρώπου της Βιέννης), υπό τον τίτλο Utopian dreams beyond the border. Αναδημοσίευση στον συλλογικό ιστοχώρο Eurozine (μέσω του περιοδικού Transit), 24.6.2016. © Ivan Krastev / IWM / Eurozine
Μια γερμανική μετάφραση από τον Michael Bischoff δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Frankfurter Allgemeine Zeitung, 1.3.2016, υπό τον τίτλο Die Utopie vom Leben jenseits der Grenze (στη σειρά Zerfällt Europa? - «Αποσυντίθεται η Ευρώπη»;)

[Οι μή τονισμένοι μεσότιτλοι προστέθηκαν στον ιστοχώρο Μετά την Κρίση]

Ο Ιβάν Κράστεφ (1965) είναι πρόεδρος του Centre for Liberal Strategies στη Σόφια και μόνιμος συνεργάτης του Ινστιτούτου Επιστημών του Ανθρώπου στη Βιέννη (Institute for Human Sciences). Ιδρυτικό μέλος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Εξωτερικών Σχέσεων (ECFR), μέλος της Συμβουλευτικής Επιτροπής του Κέντρου για την Ευρωπαϊκή Πολιτική Ανάλυση (CEPA), του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Ιδρύματος (ECF) και αλλων φορέων. Μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού Transit.
Από το 2004-2006 ο Ιβάν Κράστεφ υπήρξε ο εκτελεστικός διευθυντής της Διεθνούς Επιτροπής για τα Βαλκάνια υπό την προεδρία του πρώην πρωθυπουργού της Ιταλίας Τζουλιάνο Αμάτο. Ήταν μέλος του Συμβουλίου του Διεθνούς Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών του Λονδίνου (2005-2011). Συνεργασίες σε πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα στην Οξφόρδη (St. Antony’s College), ΗΠΑ, Βουδαπέστη, Βερολίνο, Ελβετία.

Εκτενέστερο βιογραφικό και επιλεγμένες δημοσιεύσεις