Κρίστοφερ Λας, Λιμάνι σ΄έναν άκαρδο κόσμο, Η οικογένεια υπό πολιορκίαν, Βιβλιοπαρουσιαση απο τον Πέτρο Θεοδωρίδη . αποσπασμα

Κρίστοφερ Λας, Λιμάνι σ΄έναν άκαρδο κόσμο, Η οικογένεια υπό πολιορκίαν, Μτφ Βασίλης Τομανάς ,Εκδοσεις Νησιδες ,(1979), 2007 

  Πέτρου  Θεοδωρίδη Η αγία οικογένεια [Κρίστοφερ Λας, Λιμάνι σ' έναν άκαρδο κόσμο], Περιοδικό "Ένεκεν", τχ. 13, Μάιος 2009

·       Ο Κρίστοφερ Λας (αμερικανός ιστορικός και κοινωνιολόγος )(1932-1994) στο βιβλιο του αυτό ερευνά σε βάθος τα αίτια της κρίσης στην Οικογενειακή ζωή στην Αμερική και κατ’ επέκταση σε όλο τον Δυτικό Κοσμο
Γιατί έχει γίνει η οικογενειακή ζωή τόσο οδυνηρή, ο γάμος τόσο εύθραυστος, οι σχέσεις γονέων και παιδιών τόσο δύσκολες;. Μακριά από κοινότοπες διαπιστώσεις ο Λας προωθεί την κριτική του βαθύτερα :είναι οι ίδιες οι δυνάμεις που έχουν πτωχύνει την εργασία και τη ζωή του πολίτη,  που εισβάλλουν στην ιδιωτική σφαίρα και στο τελευταίο  της προπύργιο την οικογένεια . Η ένταση ανάμεσα στην οικογένεια και στην οικονομική και πολιτική τάξη πραγμάτων που σε ένα προγενέστερο στάδιο της αστικής κοινωνίας  προστάτευε τα παιδιά και τους εφήβους από την πλήρη  επίδραση της αγοράς , σταδιακά μειώνεται. Η οικογένεια, αποστεγνωμένη από την συναισθηματική ένταση που χαρακτήριζε  παλιότερα τις οικιακές σχέσεις, εκκοινωνίζει τους  νέους στις χαλαρές, μη απαιτητικές συναντήσεις που κυριαρχούν  και στον εξωτερικό κόσμο . Ενώ παλιότερα η οικογένεια μεταβίβαζε τις δεσπόζουσες αξίες  αλλά έδινε και στο παιδί την εικόνα ενός κόσμου που τις υπερέβαινε , αποκρυσταλλωμένη στην πλούσια εικονοποιια της μητρικής Αγάπης , ο καπιταλισμός  στα πιο πρόσφατα  στάδια του έχει εξαλείψει ή τουλάχιστον μετριάσει την αντίφαση αυτή.. Έχει περιστείλει στο ελάχιστο τη σύγκρουση ανάμεσα  στην κοινωνία και στην οικογένεια . Συγχρόνως , έχει εντείνει σχεδόν όλες τις άλλες μορφές σύγκρουσης . Όσο ο κόσμος γίνεται πιο απειλητικός  και ανασφαλής και η οικογένεια αδυνατεί να προστατεύσει από τους εξωτερικούς κινδύνους, όλες οι μορφές νομιμοφροσύνης  εξασθενουν ολοένα . Η εργασιακή ηθική που την έτρεφε η πυρηνική οικογένεια , παραχωρεί τη θέση της  σε μια ηθική της επιβίωσης  και της άμεσης εκπλήρωσης των επιθυμιών . Καθώς ο ανταγωνισμός εστιάζεται πιο πολύ στην επιβίωση παρά στην επίτευξη, ο ναρκισσιστής αντικαθιστά τον κυνηγό της επιτυχίας  και του κοινωνικού κύρους .

·       Ο Λας εξετάζει κριτικά αυτό το φαινόμενο της εισβολής στην αμερικάνικη οικογένεια των ειδικών της κοινωνικής και ψυχικής παθολογίας. Επικαλείται μάλιστα τον Φρόυντ, ο οποίος υποστήριζε ότι η αυτονομία εδράζεται στην έντονη συναισθηματική ταύτιση με τους γονείς και έρχεται έπειτα από τρομερούς αγώνες για να ξεπεράσουμε την κατωτερότητα και την εξάρτηση. Η ένωση αγάπης και πειθαρχίας στα ίδια πρόσωπα, μητέρα και πατέρα  δημιουργεί ένα πολύ φορτισμένο περιβάλλον στο οποίο το παιδί παίρνει μαθήματα που ποτέ δεν θα ξεπεράσει. Αναπτύσσει μια ασυνείδητη προδιάθεση να ενεργεί με ορισμένους τρόπους και να αναδημιουργεί τις πιο πρώιμες  εμπειρίες του στη μετέπειτα ζωή του, στις σχέσεις  του με ερωτικούς συντρόφους και εξουσίες   Η εξασθένηση της οικογενειακής  φροντίδας, συμπεραίνει ο Λας, ακριβώς επειδή έχει αμβλύνει τη σύγκρουση πατέρων και γιων, καθιστά πολύ πιο δύσκολο για το παιδί να γίνει αυτόνομος ενήλικος. Αν η αναπαραγωγή της κουλτούρας ήταν απλώς  ζήτημα τυπικής εκπαίδευσης και πειθαρχίας  θα είχε ανατεθεί στα σχολεία . Αλλά απαιτεί να και να μπολιάζεται, να μπήγεται  η κουλτούρα στην προσωπικότητα . Η οικογένεια είναι ο παράγοντας  στον οποίο η κοινωνία  εμπιστεύεται αυτό το περίπλοκο έργο . 

·        Ο Λας μας θυμίζει ότι ο νεωτερικός πολιτισμός απαιτούσε μεταξύ άλλων και έναν βαθύ μετασχηματισμό της προσωπικότητας. Η αποκήρυξη  των μοναστικών αρετών της φτώχειας και της αγνείας  από την προτεσταντική ηθική συμβάδισαν με την αξία που αποδόθηκε στην συσσώρευση του κεφαλαίου . Το αστικό μυαλό είδε τα παιδιά ως ομήρους του μέλλοντος  και αφιερώθηκε με πρωτοφανή επιμέλεια στην ανατροφή τους . Το νέο στυλ οικιακής ζωής δημιούργησε ψυχολογικές  συνθήκες ευνοϊκές για την ανάδυση ενός νέου τύπου ενδοστρεφους αυταρκους προσωπικότητας – την βαθύτερη συνεισφορά της οικογένειας  στις ανάγκες μιας κοινωνίας της αγοράς που εδράζεται στον ανταγωνισμό, στον ατομικισμό, στην αναβολή της ικανοποίησης , στην ορθολογική προνοητικότητα και στη συσσώρευση εγκοσμίων αγαθών

·       Περί τα τέλη του 18^ου αιώνα τα κυρία χαρακτηριστικά του αστικού οικογενειακού συστήματος είχαν στέρεα  εδραιωθεί στην Δυτική Ευρώπη και τις ΗΠΑ : Ο γάμος γινόταν σε σχετικά μεγάλη ηλικία και πολλοί άνθρωποι έμεναν άγαμοι. Ο γάμος έτεινε να κανονίζ εται από τους μέλλοντες συζύγους και όχι από τους  γονείς και τους πρεσβυτερους..Οι πρεσβύτεροι  επέτρεπαν στα νεαρά ζευγάρια να φλερτάρουν καταλαβαίνοντας ότι η  αυτοσυγκράτηση των νέων θα έπαιρνε τη θέση της επιτήρησης  από τους ενηλίκους. (σ 24)Συγχρόνως άνδρες και γυναίκες δεν εγκατέλειπαν εύκολα στο γάμο τις συνήθειες της επιφυλακτικότητας που είχαν αποκτήσει κατά τη περίοδο του φλερτ . Εν τελει το Δυτικό σύστημα γάμου γέννησε μεγάλη σεξουαλική ένταση και κακή προσαρμογή,που έγινε πιο έντονα αισθητή από όσο θα γινόταν αλλού επειδή ο γάμος  , ιδεατά , βασιζόταν στην οικειότητα και στην αγάπη. Η ανατροπή του γάμου του προσχεδιασμένου από άλλους επηλθε στο όνομα της ρομαντικής αγάπης και μιας νέας σύλληψης της οικογένειας  ως καταφύγιου από τον πολύ ανταγωνιστικό κόσμο της αγοράς . : Οι δυο σύζυγοι έμελλε να βρουν παρηγοριά και πνευματική ανανέωση ο ένας στη συντροφιά του άλλου. Ειδικότερα η γυναίκα  έμελλε να χρησιμεύσει, σύμφωνα με μία διάσημη ρήση του 19^ου αιώνα ως ‘’Άγγελος της παρηγοριάς’’ 

·       Το παιδί ,που δεν το έβλεπαν πια απλώς ως  μικρό ενήλικο έφτασε να θεωρείται πρόσωπο με δικα του χαρακτηριστικά –ευάλωτα αθωότητα- που απαιτούσε μια θερμή , προστατευμένη και παρατεταμένη περίοδο ανατροφής . Ενώ παλαιοτέρα τα παιδιά μπλέκονταν  ελεύθερα με τις συντροφιές  των ενηλίκων οι γονείς τώρα επιδίωκαν να τα κρατήσουν μακριά από την πρόωρη επαφή με διαφθειρουσες επιρροές . Εκπαιδευτικοί και ηθικολόγοι άρχισαν να τονίζουν την ανάγκη του παιδιού για παιχνίδι, για αγάπη για κατανόηση και για το σταδιακό , άπιαστο ξεδίπλωμα της φύσης του. Αποτέλεσμα είναι ότι η ανατροφή των παιδιών έγινε πιο απαιτητική και οι συναισθηματικοί δεσμοί μεταξύ γονέων και παιδιών έγιναν πιο έντονοι, ενώ συγχρόνως  οι δεσμοί με συγγενείς έξω  από την στενή οικογένεια  ασθένησαν . . Εδώ ήταν μια άλλη πηγή μόνιμης έντασης  στην οικογένεια της μεσαίας τάξης , η συναισθηματική υπερφόρτιση της σχέσης γονέα και παιδιού .

·       Μια άλλη πηγή έντασης  ήταν η αλλαγή της καταστατικής θέσης των γυναικών : Η αστική οικογένεια συγχρόνως  υποτίμησε και εξύψωσε τις γυναίκες . Από τη μια τους αναίρεσε πολλές παραδοσιακές τους ασχολίες καθώς το σπίτι έπαψε να είναι κέντρο παραγωγής  και αφιερώθηκε στην ανατροφή των παιδιών .  . Από την άλλη , οι νέες απαιτήσεις της ανατροφής των παιδιών κατέστησαν αναγκαίο το να εκπαιδευτούν οι γυναίκες για τα νέα τους οικιακά καθήκοντα .: Έτσι οι γυναίκες έπρεπε  να γίνουν πιο πολύ Χρήσιμες παρά διακοσμητικές . Στις κοινωνικές κατηγορίες  που αποθανάτισε η Τζεην Ωστιν  οι γυναίκες έπρεπε να παραιτηθούν από την ευαισθησία προς όφελος της Λογικής . 

·        Το σύστημα της αστικής οικογένειας  έφτασε στην πλήρη άνθιση του τον 19^ο αιώνα: Βασίστηκε στον συντροφικό γάμο, στο σπιτικό που έχει ως επίκεντρο το παιδί, στην χειραφέτηση η στην οιωνει χειραφέτηση των γυναικών και στη δομική απομόνωση της πυρηνικής οικογένειας από το σύστημα των συγγενών και από την κοινωνία εν γένει . Η οικογένεια  βρήκε  ιδεολογική στήριξη και δικαιολόγηση στη σύλληψη της οικιακής ζωής  ως συναισθηματικού  καταφύγιου σε μια ψυχρή και ανταγωνιστική κοινωνία . Η έννοια της οικογένειας  ως λιμανιού σε έναν άκαρπο κόσμο θεώρησε δεδομένο τον ριζικό διαχωρισμό ανάμεσα σε εργασία  και σε ελεύθερο χρόνο και ανάμεσα σε δημόσια και ιδιωτική ζωή . Η ανάδυση της πυρηνικής οικογένειας  αντανακλούσε τη μεγάλη αξία που έδινε η νεωτερική κοινωνία στην ιδιωτικοτητα και με τη σειρά της  η εξύμνηση της ιδιωτικότητας αντανακλούσε την απαξίωση της εργασίας.Γιατί όσο η παραγωγή γινόταν πιο περίπλοκη και αποδοτική η εργασία γινόταν ολοένα πιο εξειδικευμένη , κατακερματισμένη και ρουτινιέρικη. Έτσι η εργασία που πια δεν θεωρείται ικανοποιητική ασχολία από μόνη της , έπρεπε να ανα-οριστεί ως τρόπος επίτευξης ικανοποιήσεων και παρηγοριάς εξ από την εργασία Έτσι και κατά βάθος , η εξύμνηση της ιδιωτικής ζωής και της οικογένειας  αντιπροσώπευε την άλλη πλευρά της αστικής αντίληψης  της κοινωνίας  ως ξένου πράγματος, απρόσωπου, απόμακρου και αφηγημένου- ενός κόσμου από όπου είχαν φύγει περίτρομα ο οίκτος και η τρυφερότητα . Οι στερήσεις που βίωναν οι άνθρωποι  στο δημόσιο κόσμο έπρεπε να αντισταθμίζονται στη σφαίρα της ιδιωτικότητας .

·       Όμως περί τα τέλη του 19^ου αιώνα οι αμερικανικές εφημερίδες γέμισαν με σκέψεις για τη κρίση του γάμου και της οικογένειας . Τέσσερις εξελίξεις προκάλεσαν μια σταθερά αυξανομένη αίσθηση συναγερμού: Η αύξηση του ποσοστού των διαζυγίων , η πτώση του ρυθμού των γεννήσεων στους κόλπους  των ‘’καλύτερων ανθρώπων ‘(δηλαδή της ανώτερης τάξης) , η μεταβληθείσα θέση των γυναικών και η λεγομένη επανάσταση στα ήθη : Μεταξύ 1870 και 1920 τα διαζύγια δεκαπενταπλασσιαστηκαν . Στο μεταξύ ‘’η μείωση του ρυθμού των γεννήσεων στις ανώτερες φυλές ‘’ όπως το διατύπωσε ο Τεοντορ Ρουσβελτ το 1897 γέννησε το φόβο μήπως σύντομα οι ανώτερες φυλές ξεπεραστούν  αριθμητικά από τους κατωτέρους , πουλεγοταν ότι πολλαπλασιαζονταν  αδιαφορώντας  τελείως  για το αν είχαν την δυνατότητα να μεγαλώσουν τα παιδιά τους .Κατά τους συντηρητικούς  επίσης  η μεσαία τάξη είχε  γίνει μαλθακή και εγωιστική  ιδίως οι γυναίκες της  που προτιμούσαν την κοινωνική τύρβη από τις πιο σοβαρές απολαύσεις της μητρότητας.
Η μεταβαλλόμενη καταστατική θέση των γυναικών ήταν ένα από τα πιο έκδηλα  σημεία της εποχής : Όλο και περισσότερες γυναίκες  φοιτούσαν σε κολεγιά  και εισέρχονταν στην εργασιακή δύναμη .Οι συντηρητικοί επιτίθενται στον φεμινισμό με τον ισχυρισμό ότι η εργασία της γυναικάς είναι αυτοεκπλρωτική ακριβώς  χάρη στα ιερά της καθήκοντα ως συζύγου και μητέρας . Όμως σιγά η συντηρητική ρητορεία  για αυτά τα ιερά καθήκοντα άρχισε να φαίνεται παρωχημένη : Οι επικριτές του φεμινισμού άρχισαν να υποστηρίζουν ότι η μητρότητα και η δουλειά της νοικοκυράς  αποτελούσαν ικανοποιητικές καριέρες που απαιτούσαν  ειδική εκπαίδευση στη ‘’δημιουργία σπιτικού’’, την οικιακή επιστήμη’’ και στην οικονομία του σπιτιού’’ ως μια απόπειρα να υψώσουν την δουλειά του νοικοκυριού στο επίπεδο ενός επαγγέλματος .

·        Παράλληλα η κίνηση  για απελευθέρωση της ‘’σεξουαλικότητας  ενόχλησε πολύ περισσότερο τους συντηρητικούς . Η ‘’νέα ηθική ‘’ κήρυξε τις απολαύσεις του σώματος , υποστήριξε το διαζύγιο και τον έλεγχο των γεννήσεων  αμφισβήτησε τη μονογαμία και καταδίκασε την παρέμβαση του κράτους  στη σεξουαλική ζωή. 

·       Όμως οι υποστηρικτές της οικογένειας  αντί να προσπαθήσουν να εκμηδενίσουν την νέα ηθική αρκεστηκαν στο να την εξημερώσουν : αφαιρεσαν  από την ιδεολογία της σεξουαλικής χειραφέτησης  ο, τι απειλούσε την μονογαμία , ενώ εξύμνησαν  μια πιο ελεύθερη και πεφωτισμένη σεξουαλικότητα μέσα στο γάμο . Υποστήριξαν ότι οι Αμερικανοί είχαν απορρίψει όχι τον γάμο  αλλά απλώς το ιδεώδες  του σεξουαλικού μονοπωλίου’ με το οποίο ο γάμος  είχε μάλλον περιττά συνδεθεί . Αφού η έμφαση την αποκλειστική σεξουαλική κατοχή’’ είχε  γίνει επικίνδυνη , μπορούσε να εγκαταλειφθεί . Κάθε συζυγικό ζεύγος  επέτρεπε να αποφασίζει μόνο του αν θα θεωρούσε την συζυγική απιστία ένδειξη μη πίστης … Παράλληλα  οι υποστηρικτές της οικογένειας προπασπθουν να απαλλάξουν από την άποψη ότι γάμος δεν  έπρεπε να έχει συγκρούσεις και εντάσεις : Οι συζυγικοί καβγάδες  έπρεπε να θεωρούνται φυσιολογικά σύμβαντα που αντιμετωπίζονται με άνεση  και να χρησιμοποιούνται για παραγωγικούς σκοπούς . Οι καβγάδες  θα μπορούσαν  μάλιστα να έχουν και ευεργετικό  αντίκτυπο αν ‘’σκηνοθετουνταν ‘’ σωστά  και ολοκληρώνονταν ‘’καλλιτεχνικά’’ .

·       Την ιδία  εποχή έχουμε και μια  άγρια επίθεση  στην ρομαντική αγάπη              Θεωρήθηκε ότι η ρομαντική αγάπη έθετε ανέφικτα υψηλούς γνώμονες αφοσίωσης και συζυγικής πίστης που ο γάμος αδυνατούσε πια να καλύψει.Στο μυαλό των ριζοσπαστών αλλά και των συντηρητικών  η ρομαντική αγάπη συνδεόταν με ψευδαισθήσεις , επικίνδυνες φαντασιώσεις και αρρώστια , απειλούσε την ψυχική ηρεμία . Οι ειδικοί σε θέματα γάμου είπαν ότι ο γάμος αντιπροσώπευε την τέχνη της προσωπικής ‘’αλληλεπίδρασης : ο γάμος όπως και όλα τα άλλα εδραζόταν σε καθαρή τεχνική : στη τεχνική της σκηνοθετησης  των καβγάδων , της αμοιβαίας συμφωνίας  για το πόση μοιχεία  μπορούσαν να ανεχτούν , στη τεχνική του τι να κάνουμε στο κρεβάτι και πώς να το κάνουμε . Οι ειδικοί θεωρούσαν ότι η ‘’ψευδαίσθηση ‘’ η φαντασίωση , η εσωτερική ζωή αποτελούσαν  απειλές για τη σταθερότητα και ισορροπία . Το πρόγραμμα τους διάβρωσε  τη διάκριση ανάμεσα στην ιδιωτική ζωή και στην εργασία μετατρέποντας  όλες τις μορφές παιχνιδιού , ακόμα και το σεξ σε εργασία . Έτσι η επίτευξη ‘’ του οργασμού, συμφωνά με τους γιατρούς  και ψυχιάτρους , απαιτούσε  όχι μόνο σωστή τεχνική αλλά και προσπάθεια , αποφασιστικότητα και συναισθηματικό έλεγχο .

·       O Λας θεωρεί πως η οικογένεια δεν εξελίχθηκε απλώς αλλά μετασχηματίστηκε εσκεμμένα  με την παρέμβαση εκπαιδευτικών και μεταρρυθμιστών  και σχεδιαστών κοινωνικής πολιτικής’’. Οι μεταρρυθμιστές επιδίωξαν να αποσπάσουν τα παιδιά από την επιρροή της οικογένειας τους, που την κατηγορούσαν και ότι εκμεταλευονταν την παιδική εργασία και να θέσουν τους νέους  υπό την ευεργετική επίδραση  του κράτους και του σχολείου . Η πιστ ότι η οικογένεια δεν κάλυπτε πια τις αναγκες της δικαιολογούσε την επέκταση του σχολείου και των υπηρεσιών  κοινωνικής προνοίας . Για να δικαιολογήσουν την απαλλοτρίωση των γονεικών λειτουργιών τα επαγγελαματ υποβοήθησης  χρησιμοποίησαν τον παραλληλισμό με την προληπτική ιατρική και τη δημόσια υγεία . Εκπαιδευτικοί Ψυχίατροι  κοινωνικοί λειτουργοί , Εγκληματολόγοι θεώρησαν πως ήταν γιατροί μιας άρρωστης κοινωνίας  και αξίωσαν την ευρύτερη δυνατή παραχώρηση  ιατρικής εξουσίας για να τη θεραπεύσουν( σ 35 . Τα ψυχιατρικά ιδρύματα που παλιότερα ήταν ιδρύματα φύλαξης, τόνιζαν τώρα την πρόληψη και θεραπεία . Η κοινωνική εργασία είχε εγκαταλείψει την μέθοδο των ‘’περιστατικών’’ προς όφελος των κινήσεων ‘’μαζικής πρόληψης .Η εγκληματολογία δεν τιμωρούσε πια τον εγκληματία αλλά αφοσιωνοταν στην πρόληψη του εγκλήματος . Η μεταρρύθμιση των δικαστηρίων ανηλίκων κατά την ‘’προοδευτική περιοδο’δειχνει με τον καλύτερο τρόπο τις συνδέσεις ανάμεσα στις θεραπευτικές  συλλήψεις της κοινωνίας , στην άνοδο της κοινωνικής παθολογίας ως επαγγέλματος και στην οικειοποίηση των λειτουργιών της οικογένειας από κρατικές υπηρεσίες . Το κίνημα αναμόρφωσης των δικαστηρίων ανηλίκων  βασίστηκε στην πίστη  ότι η νεανική  παραβατικοτητα προερχόταν από προβληματικά σπίτια . Συνακόλουθα ο νεαρός παραβατικός έπρεπε να αντιμετωπίζεται όχι ως εγκληματίας αλλά ως θύμα των  περιστάσεων .Οι μεταρρυθμιστές  ήθελαν το κράτος να έχει τις ευρύτατες εξουσίες ενός Υποκατάστατου γονέα. Έτσι ο Jenkin Lloyd Jonew  έλεγε ‘’όλα τα παιδιά είναι παιδιά του κράτους ‘’.  

·        Στην πραγματικότητα η δικαστική μεταρρύθμιση  έδωσε την δυνατότητα να καταδικάζεται ο νεαρός παρατατικός  χωρίς δίκη , σε επιτήρηση, ‘’από τον ίδιο αξιωματούχο που η μαρτυρία του είχε παραπέμψει τον νεαρό στο δικαστήριο’’ Δεν είναι να απορούμε που η νεανική παραβατικοτητα αυξήθηκε με την επέκταση της δικαστικής επιτήρησης.

 Όμως οι μεταρρυθμιστές απέδωσαν την αύξηση της νεανικής παραβατικοτητας  στην απροθυμία του κόσμου να παραχωρήσει στα δικαστήρια τις εξουσίες της γονεικότητας