HERBERT MARCUSE - έρως και πολιτισμός ∞ Α π ε ι ρ 8

∞ Α π ε ι ρ 8

HERBERT MARCUSE - έρως και πολιτισμός

κεφάλαιο τέταρτο

Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Ο Φρόυντ αποδίδει στο αίσθημα της ενοχής ένα κρίσιμο ρόλο μέσα στην ανάπτυξη του πολιτισμού΄ επιπλεόν συσχετίζει την πρόοδο με την αύξηση του αισθήματος της ενοχής.Διατυπώνει την πρόθεσή του να "παρουσιάσει το αίσθημα της ενοχής σαν το βασικώτερο πρόβλημα μέσα στην εξέλιξη του πολιτισμού και να δείξει ότι το αντίτιμο της προόδου είναι η απώλεια σ' ευτυχία που απορρέει από την επίτασή του" 1 Επανελλειμένα υπογραμμίζει ότι,καθώς ο πολιτισμός προοδεύει,το αίσθημα της ενοχής "ενισχύεται ακόμα,"εντείνεται","αυξάνει αδιάκοπα".2 Οι ενδείξεις που προσκομίζει ο Φρόυντ είναι δύο ειδών : Πρώτο,τις συνάγει αναλυτικά,από την θεωρία των ενστίκτων' και δεύτερο,βρίσκει ότι η θεωρητική ανάλυση που υποστηρίζεται από τις μεγάλες ασθένειες και τα άγχη του σύγχρονου πολιτισμού - το μεγενθυνόμενο κύκλο των πολέμων,την καταδίωξη που συναντά κανείς παντού,τον αντισημιτισμό,τη γενοκτονία,το φανατισμό,και τις "αυταπάτες",το μόχθο,την αρρώστεια και τη δυστυχία στο μέσο αυξανόμενου πλούτου και γνώσης.

Κάναμε μια σύντομη ανασκόπηση της προϊστορίας του αισθήματος της ενοχής."Προέρχεται από το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα και επικτήθηκε όταν ο πατριάρχης θανατώθηκε από τη φατρία των αδελφών".3 Η πατροκτονία ικανοποίησε το επιθετικό ένστικτό τους' η αγάπη όωμς για τον πατέρα προκάλεσε τύψεις στους πατροκτόνου,δημιούργησε το υπερεγώ διαμέσου της ταυτοποίησης,και έτσι δημιούργησε τους "περιορισμούς που θα εμπόδιζαν την επανάληψη της πράξης"4 Στη συνέχεια,ο άνθρπωος απέχει από την πράξη΄αλλ' από γενιά σε γενιά η επιθετική ορμή αναβιώνει,στρεφόμενη κατά του πατριάρχη και των διαδόχων του,και από γενιά σε γενιά πρέπει να ανκόπτεται ξανά.

Κάθε εκδήλωση εγκράτειας γίνεται τότε δυναμική πηγή της συνείδησης' κάθε καινούργια εγκατάλειψη της ικανοποίησης αυξάνει την αυστηρότητα και την αυταρχικότητά της...κάθε επιθετική ορμή που παραλείπομε να ικανοποήσομε,την παίρνει το υπερεγώ για να ενισχύσει τη δική του επιθετικότητα(κατά του εγώ).5

Η υπερβολική αυτηρότητα του υπερεγώ,που βλέπει την επιθυμία σαν πράξη και τιμωρεί ακόμα και την ανπωθημένη επιθετικότητα,εξηγείται τώρα σαν έκφανση του αιώνιου αγώνα μεταξή Έρωτα και ένστικτου του θανάτου : Η επιθετική ορμή κατά του πατριάρχη (και των κοινωνικών του διαδόχων ) είναι παράγωγο του έντστικτου του θανάτου."Χωρίζοντας" το παιδί από τη μητέρα,ο πατέρας επίσης ανακόπτει το έντστικτο θανάτου,της Νιρβάνα.Έτσι κάνει το έργο του Έρωτα' και η αγάπη επίσης συμμετέχει στην διαμόρφωση του υπερεγώ.Υποτάσσοντας ο αυστηρός πατέρας,με την ιδιότητα του απαγορευτικού εκπροσώπου του Έρωτα,το ένστικτο του θανάτου που εμφανίζεται στην Οιδιπόδεια διαμάχη,επιβάλλει τις πρώτες "συλλογικές" (κοινωνικές) σχέσεις: Οι απαγορεύσεις του δημιουργούν ταυτοποίηση μεταξύ των γιών,ανακοπή της αγάπης (στοργή),εξωγαμία,εξύψωση.Με βάση την εγκράτεια,ο Έρωτας αρχίζει το πολιτιστικό έργο του σχηματισμού όλο και μεγαλύτερων μονάδων.Και καθώς ο πατέρας πολλαπλασιάζεται,συμπληρώνεται και αντικαθίσταται από τις αρχές της κοινωνίας,καθώς οι περιορισμοί και οι απαγορεύσεις εξαπλώνονται,το ίδιο συμβαίνει και με την επθετική ορμή και τα αντικείμενά της.Παράλληλα μεγαλώνει η ανάγκη της κοινωνίας να ενισχύσει την αμυντική της διάταξη - η ανάγκη της ισχυροποίησης του αισθήματος της ενοχής :

 Αφού ο πολιτισμός υπακούει μια εσωτερική ερωτική του ορμή που τον ωθεί να δέσει την ανθρωπότητα σε μια σφικτά πλεγμένη μάζα,δεν μπορεί να πετύχει το σκοπό αυτό παρά μόνο με την προσπάθεια δημιουργίας ένός αισθήματος ενοχής που ν' αυξάνεται ολοένα. Ό,τι άρχισε σε σχέση με τον πατέρα,τελειώνει σε σχέση με την κοινωνία.Αν ο πολιτισμός αποτελεί μιαν αναπόφευκτη ανάπτυξη από την ομάδα της οικογένεις στην ομάδα της ανθρωπότητας,τότε μια επίταση του αισθήματος της ενοχής - αποτέλεσμα της σύμφυτης διαμάχης της αμφιρρέπειας,του αιώνιου αγώνα μεταξύ έρωτα και θανάτου - θα είναι άρρηκτα δεμένη μ' αυτόν,μέχρι του σημείου όπου το άισθημα της ενοχής ίσως πάρει τέτοιες διαστάσεις που να κοντεύει να ξεπεράσει τα όρια αντοχής των ατόμων.6

Στη ποσοτική αυτή ανάλυση της αύξησης του αισθήματος της ενοχής,η ποιοτική μεταβολή της ενοχής,η αυξανόμενη αλογικότητά του,φαίνεται να εξαφανίζεται.Πραγματικά,η κεντρική κοινωνιολογική θέση του Φρόυντ δεν του επέτρεπε να ακολουθήσει τη κατεύθυνση αυτή.Για εκείνον δεν υπήρχε καμμιά ανώτερη λογικότητα με την οποία θα μπορούσε να συγκριθεί αυτή που επικρατεί.Αν η αλογικότητα του ασιθήματος της ενοχής είναι εκείνη του ίδιου του πολιτισμού,τότε είναι έλλογο.Και αν η κατάργησης της κυριαρχίας σημαίνει καταστροφή του ίδου του πολιτισμού,τότε παραμένει το έσχατο έγκλημα κα κανένας αποτελεσματικός τρόπος αποσόβησής της δεν είνα παράλογος.Αλλά η ίδια του η θεωρία των ενστίκτων υποχρέωσε το Φρόυντ να προχωρήσει ακόμα περισσότερο και ν' αναπτύξει ολόκληρη τη ματαιότητα της δυναμικής αυτής.Είναι απαράιτητη η ενίσχυση της άμυνας κατά της επιθετικότητας' για να είναι όμως η άμυνα αυτή αποτελεσματική κατά της αυξανόμενης επιθετικότητας χρειάζεται η ενίσχυση των σεξουαλικών ενστίτκτων,γιατί μόνο ένας ισχυρός Έρως μπορεί να "δέσει"αποτελεσματικά τα καταστροφικά ένστικτα. Αυτό όμως είναι εκείνο ακριβώς που δεν μπορεί να κατορθώσει ο αναπτυγμένος πολιτισμός γιατί η ύπαρξή του εξαρτάται από την επέκταση και την επίταση της πειθάρχησης και του ελέγχου.Η αλυσσίδα των ανακοπών και των αποτροπών των ενστίκτων δεν μπορεί να σπάσει."Ο πολιτισμός μας βασίζεται,μιλώντας γενικά,στην καταπίεση των ενστίκτων".7

Πρώτα απ' όλα ,ο πολιτισμός σημαίνει πρόοδο στο  έ ρ γ ο - δηλαδή,έργο που σκοπό έχει την απόκτηση και τον πολλαπλασιασμό των αγαθών που είναι αναγκαί αγια τη ζωή.Το έγο αυτό καθαυτό δεν προσφέρει το ίδιο καμμιάν ικανοποίηση.Κατά το Φρόυντ,είναι άχαρο,οδυνηρό.Δεν υπάρχει θέση στη μεταψυχολογία του Φρόυντ για ένα πρωταρχικό "τεχνικό ένστικτο","έντστικτο της επιβολής" κ.λ.π.8

Η ιδέα της συντηρητικής φύσης των ενστίκτων που διέπονται από τις αρχές της ηδονής και της Νιρβάνα αποκλείουν αυστηρά κάθε παρόμοια υπόθεση.Όταν ο Φρόυντ ναφέρει πάρεργα τη "φυσική ανθρώπινη απέχθεια προς το έργο",9 βγάζει το συμπέρασμα αυτό από τη βασική θεωρητική του μόνο σύλληψη.Ο συνδυασμός "δυστυχίας και έργου", σχετικά με τα ένστικτα,δεν παύει να αναφέρεται σε όλο το έργο του Φρόυντ  10 και η ερμηνεία του του μύθου του Προμηθέα ρίχνει το βάρος στη σχέση μεταξύ αναστολής του σεξουαλικού πάθους και πολιτισμένης εργασίας". Το βασικό έργο μέσα στον πολιτισμό είναι χωρίς λίμπιντο,είναι εργασία' η εργασία σημαίνει "δυσαρέσκεια" και η δυσαρέσκεια δεν μπορεί παρά να επιβάλλεται. "Γιατί πιο κίνητρο θα μπορούσε να απρακινήσει τον άνθρωπο να διοχετεύσει τη σεξουαλική του ενέργεια σε άλλες χρήσεις αν χωρίς να τη διοχετεύσει πουθενά αλλού,βρίσκει την απόλυτα ικανοποητική ηδονή; Ποτέ δεν θα παραιτιόταν από την ηδονή αυτή και δεν θα προόδευε άλλο".12 Αν δεν υπάρχει πρωταρχικό "ένστικτο έργου", τότε η ενέργεια που απαιτείται για το (δυσάρεστο) έργο πρέπει να "αποσύρεται" από τα πρωτογενή ένστικτα - τα σεξουαλικά και τα καταστροφικά.Αφού ο πολιτισμός είναι ουσιαστικά έργο του Έρωτα,αυτό σημαίνει πρώτα-πρώτα αφαίρεση λίμπιντο : Ο πολιτισμός "προμηθεύεται μεγάλο μέρος της διανοητικής ενέργειας που του χρειάζετα,αφαιρώντας την από το σεξουαλισμό".13


Οι ορμές για έργο δεν είναι οι μόνες που τρέφονται από τον ανακομμένο σεξουασλισμό.Τα καθαρά "κοινωνικά ένστικτα"(όπως "οι τρυφερές σχέσεις μεταξύ γονιών και παιδιών...αισθήματα φιλίας κι οι συναισθηματικοί δεσμοί του γάμου") περιέχουν ορμές που "συγκρατούνται από μιαν εσωτερική αντίσταση" ώστε να μη πραγματοποιούν τους σκοπούς τους' 14 μόνο μ' αυτή τους την παραίτηση γίνονται κοινωνικές.Κάθε άτομο συνεισφέρει τις δικές του απαρνήσεις (πρώτα κάτω απ' την επίδραση εξωτερικού εξαναγκασμού,κατόπιν εσωτερικά) και απ' αυτές τις "πηγές έχει συσωρευθεί το κοινό απόθεμα υλικού και ιδεατού πλούτου του πολιτισμού"15.Παρ' όλο που ο Φρόυντ παρατηρεί ότι τα κοινωνικάαυτά ένστικτα "δεν χρειάζεται να περιγραφούν σαν εξυψωμένα"(αφού δεν έχουν παραιτηθεί ολοκληρωτικά από τους σεξουαλικούς τους σκοπούς αλλά τους αρκούν με "ωρισμένες προσεγγίσεις της ικανοποίησης"), τα οναμάζει "συγγενή" προς την εξύψωση.16 Έτσι η κύρια σφαίρα του πολιτισμού παρουσιάζεται σα σφαίρα της  ε ξ ύ ψ ω σ η ς. Αλλά η εξύψωση συνοδεύεται από τη σ ε ξ ο υ α λ ι κ ή  ε κ φ ό ρ τ ι σ η. Ακόμα κι όταν ή όπου,η εξύψωση αντλεί από ένα απόθεμα "ουδέτερης μεταθετής ενέργειας" του εγώ και του αυτός,η ουδέτερη αυτή ενέργεια "προέρχεται από το ναρκισσιστικό απόθεμα της λόμπιντο",είναι δηλαδή. Έρως χωρίς σεξουαλισμό.17 Το προτσές της εξύψωσης αλλοιώνει την ισορροπία μέσα στη δομή των ενστίκτων.Η ζωή είναι η συγχώνευση του Έρωτα και του ένστικτου του θανάτου' στη συγχώνευση αυτή,ο Έρωτας έχει επιβληθεί στον εχθρικό του σύντροφο. Ωστόσο :

 Μετά την εξύψωση η ερωτική συνιστώσα δεν έχει πια τη δύναμη να δέσει όλα τα καταστροφικά στοιχεία που πριν ήταν ενωμένα μαζί της κι έτσι αυτά απελευθερώνονται με τη μορφή επιθετικών και καταστροφικών ροπών.18

Ο πολιτσμός απαιτεί αδιάκοπη εξύψωση' μ' αυτό τον τρόπο εξασθενεί τον Έρωτα,χτίστη του πολιτισμού.Κι η σεξουαλική εκφόρτιση,εξασθενώντας τον Έρωτα,αποδεσμεύει τις καταστροφικές ορμές.Έτσι ο πολιτισμός απειλείται από μια τήξη των ενστίκτων,όπου το ένστικτο του θανάτου προσπαθεί να πάρει την πρωτοκαθεδρία από τα ένστικτα της ζωής.Αρχίζοντας με την εγκράτεια κι αναπτυσσόμενος κάτω από προοδευτική εγκράτεια,ο πολιτισμός τείνει προς την αυτοκαταστροφή.


Το επιχείρημα αυτό είναι πολύ στρωτό για να είναι αληθινό.Προκαλεί ωρισμένες αντιρρήσεις.Πρώτα απ' όλα,κάθε έργο δεν συνεπάγεται σεξουαλική εκφόρτιση κι ούτε κάθερ έργο είναι δυσάρεστο ή απάρνησ.Ύστερα οι ανακοπές που επιβάλλει ο πολιτισμός επηρεάζουν επίσης - ίσως μάλιστα επηρεάζουν πάνω απ' όλα - τα παράγωγα του ενστίκτου του θανάτου,τις ορμές της επιθετικότητας και της καταστορής.Τουλάχιστον απ' αυτή την άποψη,οι απαγορεύσεις του πολιτισμού θα προσθέτονταν στη δύναμη του Έρωτα.Επιπλέον, το έργο καθαυτό μέσα στα πλαίσια του πολιτισμού αποτελεί  κ ο ι ν ω ν ι κ ή  ε κ μ ε τ ά λ λ ε υ σ η  των επιθετικών παρορμήσεων κι έτσι εξυπηρετεί,κι αυτό,τον Έρωτα.Μια επαρκής εξέταση των προβλημάτων αυτών προϋποθέτει την απελευθέρωση της θεωρίας των ενστίκτων από τον αποκλειστικό προσανατολισμό της προς την αρχή της απόδοσης,την εξέταση της εικόνας ενός πολιτισμού χωρίς απώθηση (δυνατότηας που προέρχεται από τα ίδια τα επιτεύγματα της αρχής της απόδοσης) στην ουσίας της.Μια τέτοια προσπάθεια θα γένει στο τελευταίο μέρος της μελέτεης αυτής.Εδώ ας αρκέσουν μερικές προσωρινές εξηγήσεις.


Οι ψυχικές πηγές και μέσα του έργου,καθώς και η σχέση του με την εξύψωση,αποτελούν μια από τις πιο παραμελημένες περιοχές της ψυχαναλυτικής θεωρίας.Ίσως η ψυχανάλυση να μην υπέκυψε πουθενά αλλού στην επίσημη ιδεολογία της ευλογίας της "παραγωγικότητας" με μεγαλύτερη συνέπεια.19 Δεν είναι,λοιπόν,παράξενο που οι Νεο-Φροϋδικές σχέσες,όπου (όπως θα δούμε στον Επίλογο) η ιδεολογική άποψη της ψυχανάλυσης θριαμβεύει πάνω στη θεωρητική,διέπονται απ' το μοτίβο της ηθικής του έργου.Η "ορθόδοξη" συζήτηση ασχολείται σχεδόν απόλυτα με τη "δημιουργική" εργασία,ιδιαίτερα την τέχνη,ενώ η εργασία που υπαγορεύεται από την ανάγκη εκτοπίζεται στην αφάνεια.

Σημειώσεις

1.Ο πολιτισμός και οι Δυστυχίες Του.  σ.123.

2. Ibid., σ.120-122

3.Ibid., σ.118

4.Ibid., σ.120
5.Ibid., σ.114
6.Ibid., σ.121-122
7." Civilized" Sexual Morality and Modern Nervousness"
    ("Η  "Πολιτισμένη" σεξουαλική Ηθική κι η Σύγχρονη Σ.Νευρικότητα"), Ά π α ν τ α, ΙΙ,82
8.Ives Hendrick, "Work and the Pleasure Principle" ( " H Εργασία κι η Αρχή της Ηδονής")
    Psychoanalytic Quarterly. XII (1943),314.Για περισσότερη ανάλυση του θέματος βλέπε.
    Κεφάλαιο 10.
9.Ο Πολιτισμός κι οι Δυστυχίες Του,σ.34 σημ.
10.Σ' έναγράμμα του της 14-4-1896 μιλά για τη "μέτρια"στενοχώρια που χρειάζεται για να δουλεύη    κανένας εντατικά".Ernest Jones, The Life and Work of Sigmund Freud (Η Ζωή και το Έργο του Σ.Φ.),Τόμος Ι (Νέα Υόρκη : Basik Books,1953), s.305
11. Ο Πολιτισμός κι οι Δυστυχίες Του,σ.50-51 σημ.Άπαντα,V,288 κ.ε.Για την αντιφατική γνώμη του Φρόυντ πάνω στην ικανοποίηση του λιμπιντο απ΄την εργασία. ( Ο Πολιτισμός κι οι Δυστυχίες Του,σ.34 σημ.) ,βλ. σελ 170 αυτού του βιβλίου
12." Η Πιο Συνηθισμένη Μορφή Εξευτελισμού στην Ερωτική Ζωή" σ.216.
13. Ο Πολιτισμός κι οι Δυστυχίες Του,σ.74

14." The Libido Theory" ( " Η θεωρία του Λίμπιντο"), Άπαντα,V,134.

15." Η "Πολιτισμένη " Σεξουαλική Ηθική...",σελ82

16."Η Θεωρία του Λίμπιντο",σελ.134.

17.Το Εγώ και το Προεγώ  σ.38, 61-63.Βλέπε Edward Glover, " Sublimation,Substitution ank Social Anxiety" ( "Εξύψωση,Υποκατάσταση και Κοινωνικό Άγχος"), International Journal of Psychoanasysis,Τομός XII,Αρ.3(1931),σελ.264.

18.Το Εγώ και το Προεγώ σ.80

19.Το παραπάνω άρθρο του Ives Hendrick είναι ένα χτυπητό παράδειγμα.