Διχασμένος ΠλάτωνΟ Κορνήλιος Καστοριάδης πρόλαβε να σχολιάσει τον «Πολιτικό» του αρχαίου φιλοσόφου. Οταν τα πάντα παραμένουν ανοιχτά και όλες οι εκδοχές διακυβεύονται.
η δημοσίευση των επτά σεμιναρίων του Καστοριάδη για τον Πολιτικό βάσει μεταγραφής που θεωρήθηκε από τον ίδιο οπωσδήποτε δεν αποτελεί απλά και μόνο μία ακόμη μελέτη για την πλατωνική φιλοσοφία. Η ανάλυση αυτή του διαλόγου μάς φέρνει σε άμεση επαφή με το πρόσωπο και τη σκέψη του ίδιου του Καστοριάδη, καθώς τον παρακολουθούμε να απευθύνεται και να συνδιαλέγεται με το ακροατήριό του, ακριβώς την ώρα που έρχεται αντιμέτωπος με το περιεχόμενο και τα επίπεδα εξέλιξης της πλατωνικής σκέψης.
Ο Καστοριάδης επιλέγει να ερμηνεύσει τον Πολιτικό υποστηρίζοντας ότι o συγκεκριμένος διάλογος, παραπέμποντας στην καταδίκη της γραφής στον Φαίδρο, έρχεται να εξεικονίσει τη διαδρομή και τα υπόγεια περάσματα μιας σκέψης που απορεί. Ακολουθεί, δηλαδή, την απροσχεδίαστη τροχιά του αυθεντικού στοχασμού κατά την ενεργοποίησή του: όταν τα πάντα παραμένουν ανοιχτά και όλες οι εκδοχές διακυβεύονται. Αυτό ακριβώς αντανακλάται στη χαλαρή ως και παράδοξη διάρθρωση του έργου, την οποία ο Καστοριάδης, όμοιος με τον ικανό «μάγειρον» του Φαίδρου, αποκαλύπτει και την αφήνει να τον καθοδηγήσει.
Παρακολουθώντας αυτή την κοφτερή ανάγνωση, γινόμαστε μάρτυρες συνεχών αντιπαραθέσεων: του Πλάτωνα με το φαντασιακό των Ελλήνων του 5ου-4ου αι. π.Χ. Του Πλάτωνα της μέσης περιόδου με τον Πλάτωνα της ύστερης περιόδου. Του φιλοσόφου Πλάτωνα με τον «σοφιστή» Πλάτωνα. Του αριστοκράτη Πλάτωνα με τις έσχατες συνέπειες των επιχειρημάτων του εναντίον της δημοκρατίας. Του Πλάτωνα με τον Καστοριάδη και το πρόταγμα της αυτόνομης κοινωνίας.
Αποκρυπτογραφώντας τα τεχνάσματα της πλατωνικής ρητορικής, ο Καστοριάδης κατορθώνει να δείξει ότι η νοηματική συνοχή του Πολιτικού αναδύεται στον βαθμό που κατανοούμε ότι τα ουσιώδη ζητήματα του έργου εμφανίζονται ως δευτερεύοντα και αντίστροφα. Ετσι, ενώ η αναζήτηση ορισμού της πολιτικής παρουσιάζεται ως αφορμή για άσκηση του διαλεκτικού στις διαιρέσεις (τη λογική των οποίων ξεκλειδώνει ο Καστοριάδης), το αντικείμενο του διαλόγου είναι η πολιτική, η οποία και εδώ ανάγεται στην επιστήμη της Ιδέας. Υπό την ίδια προοπτική κατανοείται και η παρεμβολή του μύθου σχετικά με τη χρυσή εποχή της βασιλείας του Κρόνου.Συνάδοντας με την πλατωνική θεώρηση της πολιτικής, ο μύθος δεν αποσκοπεί παρά στο να ανατρέψει το σοφιστικό ιδεώδες περί της προόδου και στο να αναιρέσει τα νοήματα τα οποία ενδύεται η Αθηναϊκή Δημοκρατία: οι άνθρωποι είναι ανίκανοι να αυτοκυβερνηθούν. Υπέρ αυτής της θέσης ανασκευάζεται ακριβώς και ο ορισμός του πολιτικού ως ποιμένα ορισμός που, αντίθετα με αυτό που φαίνεται, διατυπώνεται προκειμένου να λάβει χώρα η ανάπτυξη του μύθου. Συναφώς η αντίληψη περί της μη αναστρέψιμης όσο και ευεργετικής πορείας του ιστορικού χρόνου συνιστά ψευδαίσθηση της αφιλοσόφητης πληθύος.
Η πλάνη αυτή αντίκειται καταλυτικά στην οντολογικά θεμελιωμένη αρχή του αμετάβλητου των «αγαθοειδών» θεσμών. Η επιθυμία ματαίωσης της εγγενούς μεταβλητότητας του κοινωνικο-ιστορικού κόσμου αξιώνει τον αδιάλειπτο έλεγχο, από τον πολιτικό, κάθε δραστηριότητας των πολιτών: ο κατά Πλάτωνα «βασιλικός ανήρ» προαναγγέλλει τον ολοκληρωτικής τάσης τρόπο ρύθμισης της γραφειοκρατικής κοινωνίας. Η συνακόλουθη συνάρτηση όμως της πολιτικής με την ικανότητα παραγωγής κρίσεων και πρακτικών κανόνων για κάθε εντελώς νέα, δηλαδή μοναδική, περίπτωση αναδεικνύει, από την άλλη πλευρά, τον δημιουργικό χαρακτήρα της φρόνησης. Συνεπώς η πολιτική φρόνηση κατά Πλάτωνα, όπως την ερμηνεύει ο Καστοριάδης, φέρνει στο προσκήνιο την ανυπέρβλητη δυσκολία θεμελίωσης της πολιτικής στην επιστήμη του καθολικού. Αναγνωρίζοντας την αντικειμενική αδυναμία της πανταχού παρουσίας του πολιτικού, ο απολυταρχικός συγγραφέας της Πολιτείας συγκαλύπτει το πρόβλημα με το να προτείνει τη δεύτερη καλύτερη λύση: την απόλυτη κυριαρχία των γραπτών νόμων ως υποκατάστατων της ζώσης Αρχής. Αυτός ο «δεύτερος πλους», τον οποίο προϋποθέτει οπωσδήποτε ο ρόλος του «βασιλικού υφάντη», φέρνει όμως και πάλι αντιμέτωπο τον στοχαστή με την ίδια δυσκολία.Αντιλαμβανόμενος τους γραπτούς νόμους ως την άψυχη εικόνα του «φρονίμου ανθρώπου», ο Πλάτων έρχεται να βεβαιώσει ότι στο κοινωνικο-πολιτικό πεδίο η αλήθεια πρέπει να αναζητείται στην πλευρά της ζώσης υποκειμενικότητας. Οι θεωρήσεις του προλαμβάνουν όλο το χριστιανικό φαντασιακό. Παράλληλα αυτός ο πολέμιος της γραφής σηματοδοτεί πρώτος την ουσιώδη αντίθεση μεταξύ της υποκειμενικότητας και των έργων της προοιωνιζόμενος την πολύ μεταγενέστερη κριτική της αλλοτρίωσης. Τέλος, θέτοντας τις βάσεις της φιλοσοφίας του Δικαίου, τα επιχειρήματα εναντίον του γραπτού νόμου φωτίζουν ήδη το ζήτημα της ανθρώπινης «αυτο-δημιουργίας»: ο Πολιτικός καθιστά ορατή την απόκλιση μεταξύ του αφηρημένου καθολικού και του συγκεκριμένου μερικού. Επισημαίνοντας την αμείωτη απόσταση μεταξύ γενικού κανόνα και ατομικής περίπτωσης, μεταξύ άκαμπτων σχημάτων και μετασχηματιζόμενης πραγματικότητας, ο Πλάτων επιτρέπει να διαφανεί η διάκριση μεταξύ δημιουργικού θεσμίζοντος και παγιωμένου θεσμισμένου.
Αρνούμενος όμως την αναγκαιότητα συμμετοχής του κάθε πολίτη στην παραγωγή θεσμών και ρυθμίσεων εγκαλύπτει υποθηκεύοντας όλη τη δυτική πολιτική σκέψη εκείνο που ο ίδιος διανοίγει: το πεδίο ανάδυσης της αυτονομίας του ανθρώπου ως κοινωνικής οντότητας. Οι δυσκολίες που πρώτος ανιχνεύει ο Πλάτων υπερβαίνονται με το συμπέρασμα του Καστοριάδη: η «κατά φύσιν αρίστη πολιτεία» είναι η δημοκρατική και διαρκώς αυτο-θεσμιζόμενη. Ο Πολιτικός σηματοδοτεί το τέλος της ουτοπίας ως πίστης στη δυνατότητα παγίωσης της τέλειας κοινωνίας, αλληλένδετης με την προσδοκία του τέλους της Ιστορίας.
Βάσει των προηγουμένων και με άξονα την άποψη ότι ο Πλάτων επαναθεμελιώνει τη φιλοσοφία ως ουσιωδώς απορητική (κάθε απάντηση εμπερικλείει ένα νέο, ακόμη πιο βασανιστικό ερώτημα), καταλήγουμε:
Στον μισόδημο Πλάτωνα θα εναντιώνεται πάντοτε ο φιλόσοφος στοχασμός του.
Η κυρία Βάνα Νικολαΐδου-Κυριανίδου είναι διδάκτωρ Φιλοσοφίας στη Σορβόννη. Από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια κυκλοφορεί το βιβλίο της «Ο απόβλητος και ο θεοπρόβλητος, πολιτική ανάγνωση της ακολουθίας του σπανού».
Το ΒΗΜΑ, 19/12/1999 , Σελ.: S08
kaihttp://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%BF%CF%81%CE%BD%CE%AE%CE%BB%CE%B9%CE%BF%CF%82_%CE%9A%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%AC%CE%B4%CE%B7%CF%82
η δημοσίευση των επτά σεμιναρίων του Καστοριάδη για τον Πολιτικό βάσει μεταγραφής που θεωρήθηκε από τον ίδιο οπωσδήποτε δεν αποτελεί απλά και μόνο μία ακόμη μελέτη για την πλατωνική φιλοσοφία. Η ανάλυση αυτή του διαλόγου μάς φέρνει σε άμεση επαφή με το πρόσωπο και τη σκέψη του ίδιου του Καστοριάδη, καθώς τον παρακολουθούμε να απευθύνεται και να συνδιαλέγεται με το ακροατήριό του, ακριβώς την ώρα που έρχεται αντιμέτωπος με το περιεχόμενο και τα επίπεδα εξέλιξης της πλατωνικής σκέψης.
Ο Καστοριάδης επιλέγει να ερμηνεύσει τον Πολιτικό υποστηρίζοντας ότι o συγκεκριμένος διάλογος, παραπέμποντας στην καταδίκη της γραφής στον Φαίδρο, έρχεται να εξεικονίσει τη διαδρομή και τα υπόγεια περάσματα μιας σκέψης που απορεί. Ακολουθεί, δηλαδή, την απροσχεδίαστη τροχιά του αυθεντικού στοχασμού κατά την ενεργοποίησή του: όταν τα πάντα παραμένουν ανοιχτά και όλες οι εκδοχές διακυβεύονται. Αυτό ακριβώς αντανακλάται στη χαλαρή ως και παράδοξη διάρθρωση του έργου, την οποία ο Καστοριάδης, όμοιος με τον ικανό «μάγειρον» του Φαίδρου, αποκαλύπτει και την αφήνει να τον καθοδηγήσει.
Παρακολουθώντας αυτή την κοφτερή ανάγνωση, γινόμαστε μάρτυρες συνεχών αντιπαραθέσεων: του Πλάτωνα με το φαντασιακό των Ελλήνων του 5ου-4ου αι. π.Χ. Του Πλάτωνα της μέσης περιόδου με τον Πλάτωνα της ύστερης περιόδου. Του φιλοσόφου Πλάτωνα με τον «σοφιστή» Πλάτωνα. Του αριστοκράτη Πλάτωνα με τις έσχατες συνέπειες των επιχειρημάτων του εναντίον της δημοκρατίας. Του Πλάτωνα με τον Καστοριάδη και το πρόταγμα της αυτόνομης κοινωνίας.
Αποκρυπτογραφώντας τα τεχνάσματα της πλατωνικής ρητορικής, ο Καστοριάδης κατορθώνει να δείξει ότι η νοηματική συνοχή του Πολιτικού αναδύεται στον βαθμό που κατανοούμε ότι τα ουσιώδη ζητήματα του έργου εμφανίζονται ως δευτερεύοντα και αντίστροφα. Ετσι, ενώ η αναζήτηση ορισμού της πολιτικής παρουσιάζεται ως αφορμή για άσκηση του διαλεκτικού στις διαιρέσεις (τη λογική των οποίων ξεκλειδώνει ο Καστοριάδης), το αντικείμενο του διαλόγου είναι η πολιτική, η οποία και εδώ ανάγεται στην επιστήμη της Ιδέας. Υπό την ίδια προοπτική κατανοείται και η παρεμβολή του μύθου σχετικά με τη χρυσή εποχή της βασιλείας του Κρόνου.Συνάδοντας με την πλατωνική θεώρηση της πολιτικής, ο μύθος δεν αποσκοπεί παρά στο να ανατρέψει το σοφιστικό ιδεώδες περί της προόδου και στο να αναιρέσει τα νοήματα τα οποία ενδύεται η Αθηναϊκή Δημοκρατία: οι άνθρωποι είναι ανίκανοι να αυτοκυβερνηθούν. Υπέρ αυτής της θέσης ανασκευάζεται ακριβώς και ο ορισμός του πολιτικού ως ποιμένα ορισμός που, αντίθετα με αυτό που φαίνεται, διατυπώνεται προκειμένου να λάβει χώρα η ανάπτυξη του μύθου. Συναφώς η αντίληψη περί της μη αναστρέψιμης όσο και ευεργετικής πορείας του ιστορικού χρόνου συνιστά ψευδαίσθηση της αφιλοσόφητης πληθύος.
Η πλάνη αυτή αντίκειται καταλυτικά στην οντολογικά θεμελιωμένη αρχή του αμετάβλητου των «αγαθοειδών» θεσμών. Η επιθυμία ματαίωσης της εγγενούς μεταβλητότητας του κοινωνικο-ιστορικού κόσμου αξιώνει τον αδιάλειπτο έλεγχο, από τον πολιτικό, κάθε δραστηριότητας των πολιτών: ο κατά Πλάτωνα «βασιλικός ανήρ» προαναγγέλλει τον ολοκληρωτικής τάσης τρόπο ρύθμισης της γραφειοκρατικής κοινωνίας. Η συνακόλουθη συνάρτηση όμως της πολιτικής με την ικανότητα παραγωγής κρίσεων και πρακτικών κανόνων για κάθε εντελώς νέα, δηλαδή μοναδική, περίπτωση αναδεικνύει, από την άλλη πλευρά, τον δημιουργικό χαρακτήρα της φρόνησης. Συνεπώς η πολιτική φρόνηση κατά Πλάτωνα, όπως την ερμηνεύει ο Καστοριάδης, φέρνει στο προσκήνιο την ανυπέρβλητη δυσκολία θεμελίωσης της πολιτικής στην επιστήμη του καθολικού. Αναγνωρίζοντας την αντικειμενική αδυναμία της πανταχού παρουσίας του πολιτικού, ο απολυταρχικός συγγραφέας της Πολιτείας συγκαλύπτει το πρόβλημα με το να προτείνει τη δεύτερη καλύτερη λύση: την απόλυτη κυριαρχία των γραπτών νόμων ως υποκατάστατων της ζώσης Αρχής. Αυτός ο «δεύτερος πλους», τον οποίο προϋποθέτει οπωσδήποτε ο ρόλος του «βασιλικού υφάντη», φέρνει όμως και πάλι αντιμέτωπο τον στοχαστή με την ίδια δυσκολία.Αντιλαμβανόμενος τους γραπτούς νόμους ως την άψυχη εικόνα του «φρονίμου ανθρώπου», ο Πλάτων έρχεται να βεβαιώσει ότι στο κοινωνικο-πολιτικό πεδίο η αλήθεια πρέπει να αναζητείται στην πλευρά της ζώσης υποκειμενικότητας. Οι θεωρήσεις του προλαμβάνουν όλο το χριστιανικό φαντασιακό. Παράλληλα αυτός ο πολέμιος της γραφής σηματοδοτεί πρώτος την ουσιώδη αντίθεση μεταξύ της υποκειμενικότητας και των έργων της προοιωνιζόμενος την πολύ μεταγενέστερη κριτική της αλλοτρίωσης. Τέλος, θέτοντας τις βάσεις της φιλοσοφίας του Δικαίου, τα επιχειρήματα εναντίον του γραπτού νόμου φωτίζουν ήδη το ζήτημα της ανθρώπινης «αυτο-δημιουργίας»: ο Πολιτικός καθιστά ορατή την απόκλιση μεταξύ του αφηρημένου καθολικού και του συγκεκριμένου μερικού. Επισημαίνοντας την αμείωτη απόσταση μεταξύ γενικού κανόνα και ατομικής περίπτωσης, μεταξύ άκαμπτων σχημάτων και μετασχηματιζόμενης πραγματικότητας, ο Πλάτων επιτρέπει να διαφανεί η διάκριση μεταξύ δημιουργικού θεσμίζοντος και παγιωμένου θεσμισμένου.
Αρνούμενος όμως την αναγκαιότητα συμμετοχής του κάθε πολίτη στην παραγωγή θεσμών και ρυθμίσεων εγκαλύπτει υποθηκεύοντας όλη τη δυτική πολιτική σκέψη εκείνο που ο ίδιος διανοίγει: το πεδίο ανάδυσης της αυτονομίας του ανθρώπου ως κοινωνικής οντότητας. Οι δυσκολίες που πρώτος ανιχνεύει ο Πλάτων υπερβαίνονται με το συμπέρασμα του Καστοριάδη: η «κατά φύσιν αρίστη πολιτεία» είναι η δημοκρατική και διαρκώς αυτο-θεσμιζόμενη. Ο Πολιτικός σηματοδοτεί το τέλος της ουτοπίας ως πίστης στη δυνατότητα παγίωσης της τέλειας κοινωνίας, αλληλένδετης με την προσδοκία του τέλους της Ιστορίας.
Βάσει των προηγουμένων και με άξονα την άποψη ότι ο Πλάτων επαναθεμελιώνει τη φιλοσοφία ως ουσιωδώς απορητική (κάθε απάντηση εμπερικλείει ένα νέο, ακόμη πιο βασανιστικό ερώτημα), καταλήγουμε:
Στον μισόδημο Πλάτωνα θα εναντιώνεται πάντοτε ο φιλόσοφος στοχασμός του.
Η κυρία Βάνα Νικολαΐδου-Κυριανίδου είναι διδάκτωρ Φιλοσοφίας στη Σορβόννη. Από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια κυκλοφορεί το βιβλίο της «Ο απόβλητος και ο θεοπρόβλητος, πολιτική ανάγνωση της ακολουθίας του σπανού».
Το ΒΗΜΑ, 19/12/1999 , Σελ.: S08
kaihttp://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%BF%CF%81%CE%BD%CE%AE%CE%BB%CE%B9%CE%BF%CF%82_%CE%9A%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%AC%CE%B4%CE%B7%CF%82
