Αναγνώστες

Τετάρτη 29 Οκτωβρίου 2025

Σαββοπουλιάδα

 Σαββοπουλιάδας επιμύθιο 


( Θα το γράφω σιγά σιγά) 

---‐'--','-----'''''..................


🦋 Σκέφτομαι πως η Σαββοπουλιάδα άλλαξε εύκολα την Ατζέντα του δημοσίου διαλόγου, ( που διεξάγεται πλεον  σχεδόν αποκλειστικά στα ΜΚΔ )


υπέρ της Δεξιάς.  

Η Γάζα εξαφανίστηκε, ο ΟΠΕΚΕΠΕ επίσης: το κύριο ζήτημα έγινε το αν η ηγεσία του ΠΑΣΟΚ και της Αριστεράς πήγε στην κηδεία.  


🦜 Προσωπικά, αν πήγαινα στην κηδεία θα θεωρούσα προσβλητικό το να βλέπω μπροστά, μπροστά στην εκκλησία, αριθμημένες θέσεις επίσημων,είτε γεμάτες είτε άδειες. Η κηδεία είναι κομμάτι του πένθους και στο πένθος είμαστε όλοι ίσοι. Φανταστείτε π.χ. να πάτε σε κηδεία φίλου ή έστω γνωστού σας και να σας βάζουν ταμπελάκι με την ιδιότητά σας, τη κοινωνική σας θέση κλπ.  

🦚 Θέλω να πω πως αυτή η αρίθμηση θέσεων επίσημων, και μάλιστα μέσα στην εκκλησία, αποτελεί και στοιχείο της Δεξιάς αντίληψης για τις κηδείες.  


🦢 Αλλά σε αυτό το σημείωμα θέλω να πω και κάτι άλλο.  


🌷 Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, ή μάλλον και με τους δύο τρόπους, ο Σαββόπουλος υπήρξε άκρως επιδραστικός για την ελληνική κοινωνία και την Αριστερά της, και τη δεξιά της.  


🌼 Με ανάλογο αλλά και διαφορετικό τρόπο που ήταν και ο Θεοδωράκης και ο Χατζιδάκης.  


🦜 Υπήρχε μια εποχή όπου η μουσική, το έντεχνο τραγούδι, σχημάτιζε έναν νοητό δημόσιο χώρο στην Ελλάδα (όπως και ο κινηματογράφος).  

🌺 Δηλαδή όλοι τραγουδούσαν τα τραγούδια των μεγάλων συνθετών καο τα συνεδεαν με την πολιτική ζωή και τις κοινωνικές αλλαγές και αναταράξεις και τραύματα 


🦉 Συνήθως τα τραγούδια αυτά ξεκινούσαν από Αριστερά και κατέληγαν να τα  τραγουδούν και στη Δεξιά.  


🦚 Στην αρχή ήταν απαγορευμένα τραγούδια και είχαν τη γοητεία του απαγορευμένου.  


🌷 Καλά, ο Χατζιδάκης δεν απαγορευόταν επί Χούντας, αλλά θυμάμαι ακόμα και τώρα το ρίγος που αισθάνθηκα κάπου στην εφηβεία μου όταν ανακάλυψα ότι υπήρχε και μια άλλη μουσική πέρα από τα " πσιδια τα παιδια  τα φιλαράκια τα καλά του Κοινουση. "  


🦢 Τον Θεοδωράκη τον ακούγαμε στο σπίτι από ξένους σταθμούς: Ντούτσε Βελλε, ραδιόφωνο Μόσχα.  

🌼 Ήταν σκοτεινές μέρες αλλα και μέρες ραδιοφώνου. Μαζευόμασταν όλη η οικογένεια, αλλά και φίλοι, και ακούγαμε.  

🌸 Είχε την αίγλη της αντίστασης.  


🦩 Τον Σαββόπουλος με έβαλε να ακούσω στο πικάπ  ένας φίλος


🦜 Ήταν κάτι διαφορετικό και με εντυπωσίασε.

 Ήμουν νομίζω τρίτη Γυμνασίου.  


🌷 Τη Συννεφούλα την άκουσα πρώτη φορά κάπου στις διακοπές στον Σταυρό της Χαλκιδικής. Δεν είχα δώσει σημασία.  


🦚 Αργότερα μου είπαν ότι ήταν, λέει, συμβολικό για τη Δημοκρατία " να γυρίσεις σου ζητώ" 

🌼 Πολύ πολύ αργότερα έμαθα για ποίαν γράφτηκε. Και επειδή την είχα γνωρίσει  απο κοντα κσι γοητευτηκα , ξσνάκουσα το τραγούδι με άλλο ενδιαφέρον.  


🦢 Και μετά ήρθε η Μεταπολίτευση και πέσαμε με τα μούτρα στο πολιτικό τραγούδι.  

🌸 Στην αρχή Μαρκόπουλο και Σαβαρακατρανεμία.  

🦉 Αλλά πολύ γρήγορα στο "έτσι κι αλλιώς η γη θα γίνει κόκκινη" και "Μαύρα κοράκια", κλπ.  


🦚 Ο Σαββόπουλος ήταν στα πλάι, παραδίπλα.  


🌷 Αρχίσαμε να τον ακούμε πιο έντονα όταν άρχισε η κούραση και η βαρεμάρα από τα κόμματα της Αριστεράς...  


🦢 Και αυτός μας έλεγε "όχι στις μανιφεστων  τις  κλεισούρες, αλλά σε εκείνο εκεί το μπαρ που ξενυχτάει".  


🌸 Τέλος πάντων, για αυτή τη φάση έχω γράψει.τα εξης   : 


### Θυμάμαι τον Σαββόπουλο 🦢  


🦜 Θυμάμαι τον Σαββόπουλο όταν έδωσε ανοιχτή συναυλία στην Πάντειο γύρω στο 1976-1977. Τότε τον θεωρούσαμε αναρχοαυτόνομο ή κάτι τέτοιο. Όμως, αναρχικός δεν ήταν. Αναρχικός τότε ήταν ο Άσιμος.  


🌷 Ο Σαββόπουλος εξέφραζε τότε έναν ενδιάμεσο χώρο, μεταξύ ΚΚΕ εσωτ και πολιτικοποιημένων αυτόνομων.  


🦚 Ο Σαββόπουλος αργότερα είχε πει:  

«Όχι στων μανιφέστων τις κλεισούρες  

αλλά, σε κείνο εκεί το μπαρ που ξενυχτάει.»  


🌸 Ήταν η εποχή που στην Αθήνα άνοιγαν οι πρώτες "πάμπ", όπως έλεγαν τότε τα μπαράκια.  

🦜 Παρεμπιπτόντως, προηγουμένως η λέξη «μπαρ» σχετιζόταν με γυναικεία κονσομασιόν σε μοναχικούς άρρενες...  


🦩 Ο Σαββόπουλος εξέφραζε - κατά τη δεκαετία του 70 - το πέρασμα από την κουλτούρα της αυτούπέρβασης και των μεγάλων αφηγήσεων (Θεοδωράκης) στην κουλτούρα αυτοέκφρασης (και των μικρών αφηγήσεων), δηλαδή στην μεταμοντέρνα κατάσταση των επόμενων δεκαετιών.  


🌷 Το ότι πολλοί από τους πρωτοπόρους των μικρών αφηγήσεων και της αυτοέκφρασης κατέληξαν στον ακραίο συντηρητισμό είναι άκρως ενδιαφέρον.  


🦢 Ο Νιόνιος εξέφραζε ακριβώς τη γενιά της μεταπολίτευσης, δηλαδή εμάς που ήμασταν ακόμα μαθητές όταν έγινε το Πολυτεχνείο.  


🌼 Θυμάμαι το ρίγος που ένιωσα όταν άκουσα τον Μπάλο από τον δίσκο ενός φίλου μου. Ήταν το 1973 περίπου. Ήμουν Γ' Γυμνασίου.  


🦉 Ο Θεοδωράκης ήταν προηγούμενη γενιά, μνήμες Λαμπράκηδων. Το ίδιο και οι άλλοι πολιτικοποιημένοι συνθέτες. Μουσική του του αγώνα.  

🌺 " Είμαστε δύο, είμαστε τρεις" ... ✊  


🌸 Όμως, ο Νιόνιος εξέφραζε τα συναισθήματα της γενιάς μου:  

🦜 Την μοναξιά  

🌷 Την απόγνωση  

🦢 Την πληγωμένη εφηβεία  

🌼 Την ασφυξία στο πολιτισμικό κιτς περιβάλλον της Χούντας  


🦉 «Θα βγω από αυτήν την φυλακή.»  


🌺 Όταν βγαίναμε από τη Χούντα, ήμασταν, η γενιά μου, οι περισσότεροι έτσι. Είχαμε σιχαθεί τη Χούντα.  

🌸 Και... βγαίναμε από τη φυλακή.  


🦜 Και μετά;  

🦩 Ήρθαν τα κόμματα της Αριστεράς: η ΚΝΕ, το ΕΚΚΕ, τα ΜΛ (εγώ ήμουν σε δύο)... και η κουλτούρα του πολιτικού, άκρως πολιτικοποιημένου τραγουδιού.  

🦚 «Πάλης, ξεκίνημα, νέοι αγώνες, οδηγοί της ελπίδας, οι πρώτοι νεκροί.»  


🦢 Αρχίσαμε τις πορείες, τα πηγαδάκια, τις κόκκινες σημαίες. Δεν υπήρχε πολύς χώρος για κάτι άλλο.  


🌷 Ο Νιόνιος ήταν εκεί και περίμενε, μαζί με τη ροκ μουσική που ακούγαμε αρχικά και μετά την παρατήσαμε για το πολιτικό τραγούδι και το «Έτσι κι αλλιώς η γη θα γίνει κόκκινη».  

🌼 Αυτό κράτησε μερικά χρόνια. Άρχισε να κουράζει το 1977, να σπάει το '78. Τουλάχιστον στα κόμματα της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς, και της Β' Πανελλαδικής, καταρρέει με πάταγο με τις διαδηλώσεις ενάντια στο Ν.815 το 1979.  


🦉 Εκεί, γύρω στο '79, θεριεύει η αναρχοαυτονομία που δεν ήταν ακριβώς αναρχισμός...  


🌺 Εκεί λοιπόν ξαναβγαίνει στη μόδα ο Σαββόπουλος, όπως και η μουσική ροκ, οι Ντόρς, η Τζάνις Τζόπλιν.  

🌸 Βγαίνει κι ο Νιόνιος με τον δίσκο για τον Κοεμτζή, το Μακρύ ζεϊμπέκικο για τον Νίκο, που συμπίπτει με την απόδοση στο κοινωνικό περιθώριο χαρακτηριστικών επαναστατικού υποκειμένου.  


🦜 Έλα όμως που ο Σαββόπουλος ετοιμαζόταν για την επόμενη στροφή του, την ελληνοορθόδοξη, με τα τραπεζάκια έξω.  

.......


🦢...


🌼 Εν πάση περιπτώσει, ήρθε η δεκαετία του 80 και το ΠΑΣΟΚ που τα ισοπέδωσε όλα σαν οδοστρωτήρας.  


🦉 Θέλω να πω, υπήρχε ένας ολόκληρος πολιτικός και πολιτισμικός μικρόκοσμος της Αριστεράς που εξαφανίστηκε κατά τη δεκαετία του 80. 

Και με τα τραπεζάκια έξω, είχα την εντύπωση πως ο Σαββόπουλος… έγινε ΠΑΣΟΚ, τουλάχιστον την πρώτη τετραετία.  

🌺 


🌸 Αν όχι πολιτικά, τουλάχιστον πολιτιστικά.  


🦜 Τι ήταν το ΠΑΣΟΚ της πρώτης τετραετίας; Ήταν ο λαός στην εξουσία,


 όχι ο φανταστικός λαός της προηγούμενης περιόδου·  


🦢 ήταν ο λαός που, επιτέλους, ΑΠΟΛΑΜΒΑΝΕ τη ζωή  


🌼 τραπεζάκια έξω.  


🦉 Και πολύ γρήγορα είδαμε και άλλες, πιο σκοτεινές πλευρές της... "λαοκρατίας".  


🌺 Να μη τα πολυλογώ, 


Πάμε  στο "Βρώμικο '89". Εδώ να πω πως το 89 δεν ήταν μόνο βρώμικο για την Ελλάδα αλλά για όλο τον κόσμο. 


Το 89 τελειώνει ο σύντομος εικοστός αιώνας, "η εποχή των άκρων", που έλεγε και ο Χομπσμπάουμ. Ήταν η εποχή που κατέρεε η Σοβιετική Ένωση, το ανατολικό μπλοκ και... επικρατούσε η Δύση, οι ΗΠΑ, το"  τέλος της Ιστοριας " που έλεγε ο Φουκουγιάμα.  


🦜 Και στην Ελλάδα είχαμε το σκάνδαλο Κοσκωτά, τον Ανδρέα να τα φτιάχνει με τη Μιμή, τον Τομπρά, την Αυριανή και να ανατέλλει το άστρο Μητσοτάκη πατρός.  


🌷 Ας σταθούμε λίγο εδώ: 


το (εξαιρετικά ρατσιστικό) "Κωλοέλληνες" του Σαββόπουλου δεν αφορούσε - όπως ισχυρίζονται κάποιοι σήμερα - Αριστερούς και ΠΑΣΟΚ.  


🦚 Αφορούσε αποκλειστικά τους Πασόκους οπαδούς του Ανδρέα Παπανδρέου. 

Θυμίζω πως η τότε Αριστερά (που περιελάμβανε και το ΚΚΕ) ήταν το '89 αναφανδόν κατά του ΠΑΣΟΚ. 

Και ότι η λέξη λαϊκισμός στρεφόταν ως κατηγορία και από την Αριστερά τότε, ενάντια στον Ανδρέα (θυμίζω τον Κωνσταντόπουλο, πατέρα της Ζωής, να μιλά για προστασία των θεσμών, ενώ ο Ανδρέας έλεγε "δεν υπάρχουν θεσμοί, μόνο ο λαός" ή κάτι τέτοιο).  


🌼 Επιπλέον, υπήρχε και μια αισθητική απαξίωση του λαϊκισμού του ΠΑΣΟΚ εκ μέρους της τότε Αριστεράς· θεωρούσαν το ΠΑΣΟΚ και τους Πασόκους ως κάτι ΚΙΤΣ (άλλη μια τεράστια συζήτηση που ξεκινησε το περιοδικο Αντι στις αρχες της δεκαετιας του '80).  


🦉 Εκείνο που θέλω εδώ να πω είναι ότι το "Κωλοέλληνες" και το Μητσοτάκη στο " Κούρεμα"  δεν αντανακλούσε τότε μόνο τη Δεξιά απέχθεια προς τους Πασόκους αλλά και - μέρος τουλάχιστον - της Αριστεράς (ιδίως αριστερούς της μεσαίας τάξης που δεν ανέχονταν εύκολα τη ταύτιση με την... πλέμπα).  


***  


ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ ( Στο επόμενο  η δεκαετια του 90 ,η Συντηρητική επιθεση εναντισ στην ελευθερια της Τέχνης, ο Ρευστος εθνικισμός και ο Χριστόδουλος " ελάτε οπως είστε " 


ΣΥΝΕΧΕΙΑ 


``` 

Τώρα, η δεκαετία του ’90 ήταν εκείνη όπου διαμορφώθηκε ο ρευστός εθνικισμός, του οποίου τα άνθή  του Κακού θερίζουν σήμερα. Τι εννοώ με τον ρευστό εθνικισμό;


Εννοώ κάτι ανάλογο με τη ρευστή αγάπη, το ρευστό φόβο ή τη ρευστή νεωτερικότητα, όρους που χρησιμοποιούσε ο Μπαουμαν. Έναν εθνικισμό που δεν είναι από μπετόν και αυστηρή πειθαρχία, όπως ο άκαμπτος και πειθαρχημένος των αρχών του 20ού αιώνα, αλλά χαλαρό, ελιτίστικο, λείο με χιούμορ.


- Ένας ροκ εθνικισμός, διασκεδαστικός με την έννοια που έδινε ο Νηλ Πόστμαν στο βιβλίο του «Διασκεδάζοντας μέχρι θανάτου, ο Δημόσιος λόγος στην εποχή του θεάματος».

- Θέλετε ένα παράδειγμα;

- Θυμηθείτε τον Αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο, που σαγήνευε τη νεολαία στα μέσα της δεκαετίας του ’90 με το «Ελάτε όπως είστε (στην εκκλησία), ακόμα και με το σκουλαρίκι».

- Και πραγματικά, η νεολαία πήγε.


Σε αυτόν τον soft, μαλακό εθνικισμό (εθνολαϊκισμό, αν θέλετε), ο Σαββόπουλος έπαιξε ιδρυτικό ρόλο.


Και κομβικό σημείο ήταν η υπόθεση Φρίντα, Λιάππα...

🦖 Από άποψη τόσο ιδεολογική όσο και ελευθερίας της τέχνης, η υπόθεση Φρίντα Λιάππα είναι κομβικής σημασίας.  

🦖 Ουσιαστικά αφορούσε στην παρέμβαση του κράτους στο πώς γυρίζεται μια ταινία, τι πρέπει να προβάλλεται και τι όχι.  

🦖 Δεν τους πείραξε η δήθεν κακοποίηση, όσο το ότι μια κινηματογραφική σκηνή δείχνει ένα μωρό να βλέπει μια ερωτική σκηνη 

Το ξαναλέω: 


🦎 ΔΕΝ παρακολούθησε κανένα παιδί στην πραγματικότητα μια σεξουαλική σκηνή.  

🐍 Αυτό που φαίνεται στην ταινία της Λιάππα ήταν προϊόν μοντάζ, όπως συνήθως γίνεται στον κινηματογράφο.  

🐊 Υπήρχε η συναίνεση των γονέων και το παιδί ΔΕΝ εκτέθηκε σε κανένα τραύμα.


Τότε, γιατί ολόκληρη αυτή η ιστορία;


Ήταν μια καλή ευκαιρία για συντηρητική προπαγάνδα, να δυσφημιστεί η ίδια η ιδέα του κινηματογράφου, όπου ένα παιδί παρακολουθεί (κινηματογραφικά) μια πρωταρχική σεξουαλικη σκηνή.


🦎 Να συντριβεί η Φρίντα Λιάππα και το εργο της,

🐍 Να βρει ευκαιρία ο Δοξιάδης και ο Σαββόπουλος να προωθήσουν μια άκρως συντηρητική και εθνικιστική ιδεολογία.  

🐊 Εκεί όπου το "...κοριτσάκι που πρέπει να προστατευτεί," κατά Σαββόπουλο, ήταν η....... Ελλάδα.


Δηλαδή, πέρα από τη χυδαιότητα της υπόθεσης, είχε και χαρακτήρα του τύπου «Τι κάνεις, Γιάννη; Κουκιά σπέρνω.»


*** ``` 

Τώρα, η δεκαετία του ’90 ήταν εκείνη όπου διαμορφώθηκε ο ρευστός εθνικισμός, του οποίου τα άνθή  του Κακού θερίζουν σήμερα. Τι εννοώ με τον ρευστό εθνικισμό;


Εννοώ κάτι ανάλογο με τη ρευστή αγάπη, το ρευστό φόβο ή τη ρευστή νεωτερικότητα, όρους που χρησιμοποιούσε ο Μπαουμαν. Έναν εθνικισμό που δεν είναι από μπετόν και αυστηρή πειθαρχία, όπως ο άκαμπτος και πειθαρχημένος των αρχών του 20ού αιώνα, αλλά χαλαρό, ελιτίστικο, λείο με χιούμορ.


- Ένας ροκ εθνικισμός, διασκεδαστικός με την έννοια που έδινε ο Νηλ Πόστμαν στο βιβλίο του «Διασκεδάζοντας μέχρι θανάτου, ο Δημόσιος λόγος στην εποχή του θεάματος».

- Θέλετε ένα παράδειγμα;

- Θυμηθείτε τον Αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο, που σαγήνευε τη νεολαία στα μέσα της δεκαετίας του ’90 με το «Ελάτε όπως είστε (στην εκκλησία), ακόμα και με το σκουλαρίκι».

- Και πραγματικά, η νεολαία πήγε.


Σε αυτόν τον soft, μαλακό εθνικισμό (εθνολαϊκισμό, αν θέλετε), ο Σαββόπουλος έπαιξε ιδρυτικό ρόλο.


Και κομβικό σημείο ήταν η υπόθεση Φρίντα, Λιάππα...

🦖 Από άποψη τόσο ιδεολογική όσο και ελευθερίας της τέχνης, η υπόθεση Φρίντα Λιάππα είναι κομβικής σημασίας.  

🦖 Ουσιαστικά αφορούσε στην παρέμβαση του κράτους στο πώς γυρίζεται μια ταινία, τι πρέπει να προβάλλεται και τι όχι.  

🦖 Δεν τους πείραξε η δήθεν κακοποίηση, όσο το ότι μια κινηματογραφική σκηνή δείχνει ένα μωρό να βλέπει μια ερωτική σκηνη 

Το ξαναλέω: 


🦎 ΔΕΝ παρακολούθησε κανένα παιδί στην πραγματικότητα μια σεξουαλική σκηνή.  

🐍 Αυτό που φαίνεται στην ταινία της Λιάππα ήταν προϊόν μοντάζ, όπως συνήθως γίνεται στον κινηματογράφο.  

🐊 Υπήρχε η συναίνεση των γονέων και το παιδί ΔΕΝ εκτέθηκε σε κανένα τραύμα.


Τότε, γιατί ολόκληρη αυτή η ιστορία;


Ήταν μια καλή ευκαιρία για συντηρητική προπαγάνδα, να δυσφημιστεί η ίδια η ιδέα του κινηματογράφου, όπου ένα παιδί παρακολουθεί (κινηματογραφικά) μια πρωταρχική σεξουαλικη σκηνή.


🦎 Να συντριβεί η Φρίντα Λιάππα και το εργο της 


🐍 Να βρει ευκαιρία ο Δοξιάδης και ο Σαββόπουλος να προωθήσουν μια άκρως συντηρητική και εθνικιστική ιδεολογία.  

🐊 Εκεί όπου το "...κοριτσάκι που πρέπει να προστατευτεί," κατά Σαββόπουλο, ήταν η....... Ελλάδα.


Δηλαδή, πέρα από τη χυδαιότητα της υπόθεσης, είχε και χαρακτήρα του τύπου «Τι κάνεις, Γιάννη; Κουκιά σπέρν

***


🦅 Έχω να πω κι άλλα, αλλά μάλλον δεν θα τελειώσω ποτέ... Ίσως προσθέσω και άλλα αργότερα.


🌸  ας πω ότι ο Σαββόπουλος υπήρξε όχι ως μουσικός ή συνθέτης, αλλά κυρίως ως τραγουδοποιός.


🦆 Τη γενιά μου, γενιά της μεταπολίτευσης, τη σημάδεψαν οι στίχοι του και ο ρυθμός της μουσικής του. 


Και η μεταπολίτευση, πόσο κράτησε;


 Κράτησε 10-11 χρόνια, από το 1974-75 ως το 1985.


🌷 Σ’ αυτά τα χρόνια η Ελλάδα άλλαζε ταχύτατα πολιτικά, κοινωνικά και... ηθικά. 

Ραγδαίες αλλαγές σε όλους τους τομείς, ας πούμε στη σεξουαλικότητα, στο τι σημαίνει να είσαι νέος. 


Η Ελλάδα γινόταν από αγροτική χώρα αστική, με την έννοια της πόλης αλλά και της πολιτικής, κι εκείνη την εποχή πολιτική σήμαινε κάτι άλλο, πολύ διαφορετικό από την αποστεωμένη σημασία που έχει σήμερα.


🦜 Κι εμείς, οι αριστεροί μαθητές και φοιτητές, οι νέοι της μεταπολίτευσης, αισθανόμασταν την ανάγκη να είμαστε όχι μόνο πολιτική αλλά και πολιτιστική πρωτοπορία.

 Ακούγαμε  μουσική, διαβάζαμε ποίηση και κάθε καινούριο βιβλίο του Ρίτσου τότε ή του Ελύτη, συζητιώτας πλατιά στα αμφιθέατρα.


🌺 Αισθανόμασταν την αλλαγή της κοινωνίας σχεδόν σωματικά...


 Πώς να το πω; Υπήρχε απόλαυση στην αλλαγή της κοινωνίας, απόλαυση της αλλαγής.


🦋 Και μέσα σ’ αυτό το κλίμα υπήρχαν τα τραγούδια του Σαββόπουλου, τότε, ως διαρκές ζουζούνισμα, σαν μια Σωκρατική αλογόμυγα που μας έκανε να αμφιβάλλουμε την κομματική μας ένταξη (λευκέ, γαλάζιε ποντίκι), 


ως ειρωνεία και αυτοσαρκασμό  των ίδιων των ιερών μας τεράτων (Αχάρνη).


🦢 Ο Σαββόπουλος δεν ήταν ένας από μας, ήταν το διχασμένο "εμείς" της εποχής, η ψυχή της νιότης μας.


🌻 Αυτό, κατ’ εμέ, κράτησε μέχρι τα τραπεζάκια έξω. Μετά χάθηκε.


 Δεν ξέρω αν χάθηκε η έμπνευση του Διονύση, ξέρω όμως ότι δεν μας ενδιέφεραν πια τα τραγούδια του ..


 Ίσως άλλαξε η ίδια η ελληνική κοινωνία, αστικοποιήθηκε, άρχισε να βλέπει υπεροπτικά τον προηγούμενο εαυτό της: " κώλο Έλληνες, με πεσμένους κώλους, μελαμψές φυλές " κλπ.


🌼   Μια μεριδα ( ακρως ευνοημένη )της ελληνικης κοινωνιας

 αρχισε να κοροϊδεύει τα καλύτερα της χρόνια.,τη νιότης της ,τους ίδιους τους συντοπιτες και " συνελληνες" της 


🦁 Δεν άλλαξε μόνο ο Σαββόπουλος, 

άλλαξε και η κοινωνία. 

Από συμπαγής, κομματιάστηκε, έγινε φυγοκεντρική, εκκεντρική... Και αλαζονική.


🐯 Και ο Σαββόπουλος αγκαλιάστηκε από τη Δεξιά. Όμως μπορούσε η Δεξιά να τον αγκαλιάσει; Τα πιο ωραία τραγούδια του ήταν ζυμωμένα με την ψυχή της μεταπολίτευσης, και η μεταπολίτευση είχε αριστερή ψυχή!


🐸 Τι να καταλάβουν οι δεξιοί από το "Βρώμικο ψωμί";  

🦎 Τι να καταλάβουν οι Και Α και Ου της ΔΑΠ Νουφιυφούκου από τα τραγούδια του;  

🐍 Αυτοί είχαν τα πάρτυ τους με έξι ευρώ και τα τραγούδια της Γαλάζιας Γενιάς του Ρ. Ουίλιαμς. Και τον Ρουβά.  


🦚 Έτσι και τα τραγούδια του Σαββόπουλου γίνονταν όλο και περισσότερο άνευρα, άψυχα ή μάλλον ξεψυχισμένα.


🦉 Αλλά και η ίδια η ελληνική κοινωνία δεν ξεψυχά χρόνια τώρα;  


🦚 Δεν βυθίζεται όλο και πιο πολύ στον κομφορμισμό, στον πομπώδη νάρκισσισμό, εν τέλει στον φασισμό; (Ή έστω στον μεταφασισμό;)


🦇 Δεν ξέρω πώς να τελειώσω αυτό το σημείωμα... Μάλλον θα το αφήσω ανοιχτό, 


άνω τελεία ●


***


```


Π.Θ


```


Π.Θ

ΠΕΡΙ. ΤΟΥ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΔΥΣΗΣ

 ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΔΥΣΗΣ 


Μια από τις αιτίες του είδους του ολοκληρωτισμού που βιώνουμε στη Δύση  


σε αυτό που μάθαμε, μάλλον καταχρηστικά, να αποκαλούμε Δύση και που δεν έχει και πολλή σχέση με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό των τριών τελευταίων αιώνων αλλά πιο πολύ με το Χόλυγουντ και την Άγρια Δύση των ΗΠΑ,  


είναι η πλήρης πια κυριαρχία των τηλεοπτικών εικόνων εις βάρος των λέξεων και η τρομαχτική επιτάχυνση της πληροφόρησης.  


Είναι ένας ολοκληρωτισμός πληροφορίας, η οποία, όπως καταλαβαίνουμε, δεν είναι γνώση αλλά διαμορφώνει τη γνώμη και την άποψη.  


Στην περίπτωση του πολέμου  έχουμε την τρομαχτική επιτάχυνση όλων αυτών των μηχανισμών εξουδετέρωσης της λογικής:  


🦖 Οι μετά αλήθειες επιβάλλονται μέσα από τη γρήγορη εναλλαγή εικόνων που στοχεύουν κατευθείαν στο συναίσθημα (όπως πρωτοξεκίνησαν στον πρώτο πόλεμο του Κόλπου με τον περιβόητο κορμοράνο).  

🐍 Εξουδετερώνουν κάθε αντίσταση της λογικής σκέψης μέσω του κομφορμισμού.  

🦎 Πολύ γρήγορα οι πρώτες αντιστάσεις λογικής κάμπτονται όταν βλέπεις ότι τεράστιες μάζες πληθυσμού έχουν ήδη πεισθεί από τις μετά αλήθειες 

🐊  και αντιλαμβάνεσαι ότι δεν έχει πια νόημα να αντιστέκεται η λογική σου.  

🦖 Ευθυγραμμίζεσαι, όπως ευθυγραμμίστηκε στον ναζισμό ο πιο μορφωμένος λαός της Ευρώπης μετά το 1933 — μέσω του μπούλινγκ, του κομφορμισμού, της ανεργίας και του περιρρέοντος φόβου.  


Τι είναι ο ολοκληρωτισμός των εικόνων που ζούμε σήμερα;  


🦎  Είναι η εξόντωση της κριτικής σκέψης, της αμφιβολίας και της αυτονομίας μέσω της ταχύτατης εναλλαγής εικόνων και της προϊούσας αποξένωσης.  


🦖 Καθώς νιώθω αβάσταχτα μόνος στην έρημο των ολογραμμάτων, του εμπορεύματος, της κυριαρχίας των διαφημίσεων και της αγοράς, όπως στην ταινία Blade Runner, ποθώ να ενωθώ με τα στερεότυπα, τους εθισμούς και τις προκαταλήψεις του πλήθους.  


Έτσι, το 1984 και ο Μεγάλος Αδελφός επιστρέφει με έναν απροσδόκητο τρόπο:  


🦎 – Δεν επιβάλλεται από τα πάνω, αλλά από τα κάτω.  

🐊 – Διψάμε για τον Μεγάλο Αδελφό, πεινάμε για την επιβολή του Λεβιάθαν μέσα από την απόγνωση της μοναξιάς που μας έχουν επιβάλλει.  


Όπως στο βιβλίο Ηλεκτρικό Πρόβατο του Φίλιπ Ντικ, σε έναν κόσμο που γίνεται όλο και πιο έρημος, και σκουπίδι και σκόνη, καταφεύγουμε:  


🦖 Στο " κουτί του μερσερισμού" , της τηλεόρασης.  

🐍 Στην πορνογραφία της λεπτομέρειας των πρωινάδικων.  

🦎 Στο Ίντερνετ, ώστε να ανακουφιστεί κάπως ο εσωτερικός πόνος, να νιώσουμε λιγότερο μόνοι, να διασκεδάσουμε την αβάσταχτη μοναξιά μας.  


Φυσικά, αυτό λεγόταν και λέγεται ακόμα αλλοτρίωση.  


Αλλοτρίωση σε βαθμό εκμηδένισης.


Πέτρος Θεοδωρίδης

Τρίτη 21 Οκτωβρίου 2025

Από την Δικτατορία στην Μεταπολίτευση. Θεσμική τομή κι εμπέδωση των δημοκρατικών και φιλελεύθερων θεσμών Παναγιώτης Μαντζούφας, Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στην Νομική Σχολή του ΑΠΘ Δικτατορία: Η κορύφωση της κρίσης των θεσμών ,πηγή https://www.constitutionalism.gr/

Από την Δικτατορία στην Μεταπολίτευση. Θεσμική τομή κι εμπέδωση των δημοκρατικών και φιλελεύθερων θεσμών Παναγιώτης Μαντζούφας, Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στην Νομική Σχολή του ΑΠΘ Δικτατορία: Η κορύφωση της κρίσης των θεσμών πηγη: https://www.constitutionalism.gr/apo-tin-diktatoria-stin-metapolitefsi/ 



 Ο τρόπος με τον οποίο προσλαμβάνουμε την μεταπολίτευση και η προσπάθεια να την ορίσουμε, νομίζω, προϋποθέτει μια συνοπτική αποτίμηση της δικτατορίας. Συνοψίζω τηλεγραφικά όσα στοιχεία έχουν αποδώσει στο δημόσιο λόγο τα πορίσματα της ιστορικής έρευνας για την δικτατορία: Η δικτατορία[1] ήταν ένα αυταρχικό, εν πολλοίς προσωποπαγές αλλά όχι ολοκληρωτικό καθεστώς[2] το οποίο απέτυχε να εκφράσει και να εκπροσωπήσει υπαρκτές και υπολογίσιμες κοινωνικές δυνάμεις-κάτι που σε ένα βαθμό, πέτυχαν οι δικτατορίες σε Ισπανία(Φράγκο) και Πορτογαλία(Σαλαζάρ) που υποστηρίχθηκαν από μεσαία στρώματα, λόγω των εκτεταμένων προγραμμάτων οικονομικού εκσυγχρονισμού-, διότι, ανάμεσα στα άλλα, δεν είχε την υποστήριξη του στέμματος[3] και της συντηρητικής παράταξης[4]. 

Με απλά λόγια στερούνταν λαϊκής νομιμοποίησης[5] ενώ επέδειξε αξιοσημείωτες επιδόσεις στην καταστολή και στην εξουδετέρωση των αντιστασιακών οργανώσεων[6]. Οι ανώτερης βαθμίδας αξιωματικοί[7] που επέβαλαν το στρατιωτικό καθεστώς δεν είχαν την ενεργή υποστήριξη ούτε καν του συνόλου του στρατεύματος[8], ενώ ακολούθησαν ένα μείγμα πολιτικής λαϊκισμού[9] και επαρχιώτικου απομονωτισμού[10] με προνομιακές παροχές μαζικού χαρακτήρα σε συγκεκριμένες επαγγελματικές ομάδες -δάνεια σε ημετέρους επιχειρηματίες, άδειες ταξί, διαγραφή χρεών σε αγρότες, δωρεάν βιβλία στους φοιτητές- ενώ συνέχισαν σε γενικές γραμμές τις βασικές αναπτυξιακές επιλογές των προδικτατορικών κυβερνήσεων[11]. 

Ωστόσο, οι δικτάτορες δεν είχαν επαφή με το διεθνές περιβάλλον, ούτε γνώση των διεθνών συσχετισμών, συνθήκη που τους οδήγησε να επιλέξουν την αποχώρηση της χώρας από το Συμβούλιο της Ευρώπης υπό την απειλή της αποπομπή τους[12].


 Η δικτατορία, παρά την συνέχιση της προηγούμενης οικονομικής πολιτικής, ανέκοψε την πορεία θεσμικού εκσυγχρονισμού της χώρας και την σύνδεση με τις δυτικές αξίες, αλλά και το ρεύμα αμφισβήτησης που κυριαρχούσε στο δυτικό κόσμο(Μάης του 68, πολιτικά δικαιώματα στην Αμερική, κινητοποιήσεις στα πανεπιστήμια, αντιαποικιοκρατικός αγώνας) όπως είχε εκφραστεί εν μέρει και στην Ελλάδα με τις μεγάλες κινητοποιήσεις των Ιουλιανών του 1965[13]. 

Ο συνολικός πληθυσμός ανέχθηκε αλλά δεν αποδέχθηκε το καθεστώς. Η χούντα εκ του αποτελέσματος απαξίωσε το πατρίς-θρησκεία-οικογένεια ως σύμπλεγμα αξιών και αντίπαλο δέος του κομμουνισμού[14]. 
Επίσης δυσφήμισε την ιδέα του έθνους, καταρράκωσε το κύρος του στρατού, ενώ πολιτιστικά αποτέλεσε έναν αναχρονισμό αμαυρώνοντας κάθε σύνδεση με τον δημώδη και λαϊκό πολιτισμό. 
Σε θεσμικό επίπεδο αποτέλεσε την κορύφωση της «κρίσης των θεσμών»[15] που ξεκίνησε από τα μέτρα που ακολούθησαν τον εθνικό διχασμό(εκτοπίσεις, «κατοχυρωτικό», «ιδιώνυμο») συνεχίστηκαν στην δικτατορία Μεταξά και εμπεδώθηκαν στο μετεμφυλιακό κράτος(στρατόπεδα συγκέντρωσης, εξορίες, παρασύνταγμα, εκλογικές νοθείες).

 Έτσι με την μεταπολίτευση και την εκ των έσω κατάρρευση του καθεστώτος υπήρξαν οι ιδεολογικές προϋποθέσεις αλλά διαμορφώθηκαν και οι πολιτικές συνθήκες από τον Κ. Καραμανλής και τους συνεργάτες του με επιδέξιους χειρισμούς, ώστε να συντελεστεί σταδιακά τα επόμενα χρόνια η οριστική υπέρβαση της καχεκτικής[16] και ελεγχόμενης δημοκρατίας της προδικτατορικής περιόδου και να μπουν οι βάσεις για ένα νέο ξεκίνημα. Μεταπολίτευση: οι θεσμικές βάσεις της φιλελεύθερης δημοκρατίας και του εξευρωπαϊσμού.

 Η μεταπολίτευση[17] είναι μια στιγμή, μια διαρκής διαδικασία ή μια εποχή[18]; Ολοκληρώνεται μέσα στο διάστημα του ενός χρόνου, την περίοδο της μετάβασης, όπου συντελείται η κατά κυριολεξία αλλαγή πολιτεύματος, όπου αποκαθίσταται η δημοκρατία με τις εκλογές, επιλύεται το πολιτειακό με το δημοψήφισμα[19], τίθεται σε ισχύ το Σύνταγμα του 1975[20] και αποκαθίσταται η νομιμότητα και με τις δίκες της Χούντας[21] ή είναι μια μακρόσυρτη περίοδος την οποία μπορούμε να ορίσουμε με ποικίλα κριτήρια οπότε η ολοκλήρωσή της παραμένει σε εκκρεμότητα[22]; Άραγε ολοκληρώνεται το 1981 με την άνοδο του ΠΑΣΟΚ, φτάνει στο τέλος της με την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων ή επεκτείνεται μέχρι την είσοδο στην Ευρωζώνης; Μήπως φτάνει στα ακρότατα όριά της και εξαντλείται με το ξέσπασμα της οικονομική κρίση, ή αναμένεται ένα γεγονός εφάμιλλης έντασης για να κηρύξουμε το τέλος της[23]; 

Πάντως στην συλλογική συνείδηση και στον δημόσιο λόγο η μεταπολίτευση ορίζεται ως μια μακρά περίοδος,[24] μολονότι τα παραπάνω ερωτήματα, ακόμα και σήμερα, παραμένουν ανοιχτά ενώ η χρήση του όρου εξυπηρετεί συχνά συγκυριακές πολιτικές σκοπιμότητες[25]. Η μεταπολίτευση εντάσσεται σε ένα διεθνές περιβάλλον ψυχρού πολέμου και σε μια περίοδο όπου ολοκληρώνεται η αποαποικιοποίηση. Επίσης, η Ισπανία και η Πορτογαλία μεταβαίνουν στην δημοκρατία[26] και αργότερα το 1990 καταρρέουν τα κομμουνιστικά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης για να περιοριστούμε στα γεγονότα που διαδραματίζονται στην Ευρώπη. Παρά τις ιδιαιτερότητές της η ελληνική μεταπολίτευση δεν είναι ένα αποκομμένο απ’ το διεθνή περίγυρο, γεγονός. Με την μεταπολίτευση τίθενται τα θεμέλια, οι πυλώνες, σε θεσμικό επίπεδο, του σύγχρονου πολιτικού συστήματος: εγκαθιδρύεται η κοινοβουλευτική δημοκρατία χωρίς αποκλεισμούς κομμάτων, ο πολιτικός φιλελευθερισμός με την κατοχύρωση ευρύτατου φάσματος δικαιωμάτων στο Σύνταγμα του 1975 και ανανεώνεται ο ευρωπαϊκός προσανατολισμός της χώρας[27] που ολοκληρώνεται με την είσοδό μας το 1980 στην τότε ΕΟΚ. 

Οι τρεις αυτές μείζονες επιλογές δεν θα ολοκληρώνονταν αν δεν είχε συντελεσθεί η αποκοπή και η συνταγματική οριοθέτηση από τα θεσμικά και εξωθεσμικά κέντρα εξουσίας που ασκούσαν επιρροή από καταβολής ελληνικού κράτους που ήταν η μοναρχία, ο στρατός και ο ξένος παράγοντας[28], κυρίως οι Αμερικάνοι[29] στους οποίους ένα μεγάλο μέρος των πολιτικών δυνάμεων και της κοινής γνώμης απέδιδε ευθύνες για την επικράτηση της δικτατορίας και την τουρκική εισβολή στην Κύπρο.

 Σε ιδεολογικό επίπεδο ανατράπηκαν τα ιδεολογικά και πολιτικά θεμέλια του μετεμφυλιακού κράτους: η ελληνοχριστιανική ιδεολογία, ο αντικομμουνισμός[30], ο αντισλαβισμός, η εθνικοφροσύνη αλλά και ο τρόπος που αντιλαμβάνονταν οι συντηρητικές πολιτικές δυνάμεις την σχέση του κράτους με τον λαό για τον οποίο θεωρούσαν ότι αν αφεθεί ανεξέλεγκτος θα απειλήσει το εθνικό κράτος[31]. 

Έτσι, στην μεταπολίτευση αφού ο λαός είναι κυρίαρχος και εκφράζει το έθνος επανέρχονται τα σύμβολα της εαμικής παράδοσης και των ηττημένων του εμφυλίου τους οποίους εκφράζει, κατά μεγάλο μέρος, ο ριζοσπαστικός λόγος του ΠΑΣΟΚ[32]. 

Στο πνεύμα αυτό το 1974 δεν συντελέστηκε απλώς μια ομαλή μετάβαση στην δημοκρατία, αλλά σήμανε και το τέλος του εμφυλίου πολέμου με τα αρνητικά θεσμικά κατάλοιπα που τον συνόδευαν για εικοσιπέντε χρόνια(παρασύνταγμα) και ουσιαστικά το τέλος των δύο διχασμών(εθνικού και εμφύλιου) που ξεκίνησαν από το 1915[33]. Η ελεύθερη λειτουργία των πολιτικών κομμάτων και η κατάργηση της Βασιλείας ήταν η προίκα του Συντάγματος του 1975 και αποτέλεσαν δύο από τις θεσμικές αφετηρίες της νέας εποχής.
 Ο συμπεριληπτικός κοινοβουλευτισμός και ο εξευρωπαϊσμός ήταν τα επιτεύγματα της περιόδου, μολονότι στην εξωτερική πολιτική και λόγω των γεγονότων στην Κύπρο, αποχωρίσαμε από το νατοϊκό δόγμα και υιοθετήσαμε μια αμυντική πολιτική εναντίον της Τουρκίας που έκτοτε λογίζεται ως η βασική απειλή της εθνικής κυριαρχίας. Ο κίνδυνος απ’ τον Βορρά(κομμουνιστική απειλή) αντικαταστάθηκε από τον εξ’ ανατολών κίνδυνο(Τουρκία)[34].

 Ωστόσο, τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης -πέραν της έντονης πολιτικοποίησης- ανακινούνταν ζητήματα ταυτοτικού χαρακτήρα[35] με κυρίαρχο το ερώτημα της ιδιοσυστασίας του ελληνισμού και κυρίως αν ο τελευταίος ανήκει στην Δύση ή την Ανατολή. Με την μεταπολίτευση μεταβάλλεται ο τρόπος που οι Έλληνες αντιλαμβάνονται την σχέση τους με αυτό που ονομάζουμε κοινωνία και έθνος, δηλαδή με τον εαυτό τους. Τέτοιου είδους διλήμματα σε μεγάλο βαθμό υποχώρησαν, καθόσον παγιωνόταν η θέση μας στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα, ενώ αναβίωσαν σε μάλλον εξασθενημένη μορφή την περίοδο της οικονομικής κρίσης

. Στα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης επικρατούσε ένα κλίμα πολιτικού ριζοσπαστισμού[36] και αυξημένων κοινωνικών προσδοκιών για κατανάλωση και απελευθέρωση των ηθών. Η μετάβαση στην δημοκρατία δεν είχε μόνο πολιτειακή και θεσμική διάσταση, αλλά συνοδεύτηκε και από μια πολιτιστική έκρηξη σε όλα τα επίπεδα[37].

 Έτσι βιώνονταν, καθυστερημένα κατά μια δεκαετία απ’ τους περισσότερους, όσα επικράτησαν στο υπόλοιπο δυτικό κόσμο τις δεκαετίες του 60 και του 70. Επιπλέον, τα κόμματα μαζικοποιούνται[38] και σε μεγάλο βαθμό καταλαμβάνουν το κράτος και τον συνδικαλισμό ο οποίος αναπτύσσεται και αποκτά κυρίαρχο ρόλο σε μια οικονομία που στην αρχή της μεταπολίτευσης[39] και για μεγάλο διάστημα, ελέγχεται από το κράτος (κρατικοποιήσεις Καραμανλή, ΠΑΣΟΚ και προβληματικές επιχειρήσεις). Οι θεσμικές καινοτομίες του Συντάγματος του 1975, η δοκιμασία της οικονομικής κρίσης και οι σύγχρονες αδυναμίες του κράτους δικαίου 

Με το Σύνταγμα του 1975 τέθηκαν οι θεσμικές προδιαγραφές για να εξελιχθούμε σε μια σύγχρονη ευρωπαϊκή δημοκρατία, εξέλιξη στην οποία συνηγορούσε και η ένταξή μας στην ΕΟΚ που δικαίως θεωρήθηκε ότι πέραν της οικονομικής ανάπτυξης θα εξασφάλιζε και την πολιτική σταθερότητα[40]. Πράγματι, παρά την ακραία πόλωση που επικρατούσε κατά καιρούς, η ομαλή και αποδεκτή από όλους εναλλαγή των πολιτικών κομμάτων στην εξουσία μπορεί να θεωρηθεί επίτευγμα σε σχέση με το πρόσφατο παρελθόν. 

Επιπλέον, η ένταξη στην τότε ΕΟΚ νομιμοποιούσε τις προσδοκίες των πολιτών για μισθούς και κοινωνικές παροχές αντίστοιχες με των υπόλοιπων Ευρωπαίων. Στο επίπεδο των θεσμών το θεμέλιο του πολιτεύματος, το Σύνταγμα του 1975 γνώρισε καθολική αποδοχή στην διάρκεια του βίου του, κοινή αίσθηση η οποία ενισχύθηκε όταν με την πρώτη αναθεώρησή του απάλειψε τις λεγόμενες υπερεξουσίες του ΠτΔ, διαμορφώνοντας ένα αμιγώς κοινοβουλευτικό πολίτευμα με εξαιρετικά λεπτομερείς ρυθμίσεις για την ανακήρυξη της κυβέρνησης και ενισχυμένο το ρόλο του πρωθυπουργού. Αυτό το πρωθυπουργοκεντρικό μοντέλο ενισχύθηκε από θεσμούς που τυποποιούσαν αυστηρά τις αρμοδιότητες της εκτελεστικής εξουσίας, όπως οι Πράξεις Νομοθετικού Περιεχομένου(ΠΝΠ) και η πρόβλεψη της νομοθετικής εξουσιοδότησης.

 Επιπλέον, η προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων απέκτησε συνταγματική και διεθνή υπόσταση, ενώ τονίστηκε και η κοινωνική τους διάσταση, ως θεμέλιο εύλογων και αναλογικών περιορισμών. Σημαντικές καινοτομίες για την εποχή αποτέλεσε η πρωτοποριακή αναγνώριση του περιβάλλοντος(άρθρο 24 Σ.) ως συνταγματικό αγαθό και η πρόβλεψη διατάξεων (άρθρο 28 παρ. 2 και 3 Σ.) που θα διευκόλυναν την είσοδο της χώρας στην τότε ΕΟΚ. Από το Σύνταγμα του 1975 έχουμε διανύσει μισό αιώνα χωρίς πολιτειακή κρίση, χωρίς εκτροπή από τις ράγες ενός λειτουργικού κοινοβουλευτισμού, καθώς η ελεύθερη λειτουργία της λαϊκής κυριαρχίας, συνδυάστηκε με την ομαλή λειτουργία της αντιπροσωπευτικής αρχής[41].

 Στο πλαίσιο ενός κοινοβουλευτικού συστήματος πλειοψηφικού τύπου παρατηρείται μια πλήρης εφαρμογή της κοινοβουλευτικής αρχής, που εμπλουτίστηκε με περιόδους όπου πολυκομματικά και κατά βάσιν συναινετικά κυβερνητικά σχήματα άσκησαν την εξουσία τα χρονικά διαστήματα 1989 – 1990 και 2011 – 2019.

 Βέβαια στην πράξη παρατηρήθηκε μια κριτική δυσπιστία απέναντι σε θεσμικά αντίβαρα, καθιερωμένα στα δυτικά πολιτεύματα, όπως η Δικαιοσύνη και οι Ανεξάρτητες Αρχές γεγονός που ενισχύθηκε από ένα κλίμα λαϊκισμού ιδίως την περίοδο της κρίσης. Η τρίτη ελληνική δημοκρατία δοκιμάστηκε έντονα από τα κύματα του αριστερόστροφου λαϊκισμού και του δεξιού εξτρεμισμού και άντεξε, αν και έχασε πολύτιμο χρόνο προσαρμογής στα νέα δεδομένα.

 Το Σύνταγμα του 1975 παρά την ρυθμιστική υπερφόρτωσή του σε ορισμένες διατάξεις σε συνδυασμό με τις αναθεωρήσεις του επέδειξε ανθεκτικότητα και σημαντική προσαρμοστικότητα τόσο γιατί κατόρθωσε να ενσωματώσει ομαλά τη χώρα στην ΕΕ και στην Ευρωζώνη όσο και διότι σημείωσε προόδους στην προστασία των δικαιωμάτων και με την ευεργετική, κατά κανόνα, επιρροή της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου(ΕΣΔΑ) και της νομολογίας του Δικαστηρίου του Στρασβούργου(ΕΔΔΑ), ενώ ο έλεγχος συνταγματικότητας σε πολλά πεδία ασκήθηκε με μέτρο και ιστορική επίγνωση. 

Η Ελλάδα ρίζωσε θέλω να πιστεύω, αμετάκλητα στο δυτικό υπόδειγμα πολιτευμάτων. Δεν έλειψαν βέβαια και μετά το 1975 τα προβλήματα στο πεδίο των δικαιωμάτων: με τις αλλεπάλληλες παρατάσεις των προφυλακίσεων, τις παραβιάσεις της θρησκευτικής ελευθερίας, την καθυστερημένη απονομή της δικαιοσύνης στην οποία συνέβαλε μια πελατειακού τύπου πολυνομία η οποία ενίσχυσε την κακονομία και όχι σπάνια εξέβαλε σε ανομία, τις απαλλοτριώσεις που δεν ολοκληρώνονταν καθηλώνοντας τις ιδιοκτησίες σε αδράνεια, την απαράδεκτη κατάσταση των ελληνικών φυλακών. 

Αρκετά από αυτά τα ζητήματα λύθηκαν και ορισμένα έμειναν σε εκκρεμότητα, καθώς ανώτατα δικαστήρια της χώρας όπως ο ΑΠ και λιγότερο το ΣτΕ -μάθημα θρησκευτικών, ιθαγένεια, Nen bis in idem- έδωσαν και κατά ένα μέτρο δίνουν ακόμα αχρείαστες μάχες οπισθοφυλακής. Ωστόσο, δεν πρέπει να αρνηθούμε ότι στην χώρα μας, παρά τις πάγιες συνταγματικές προβλέψεις, δεν επικράτησε στα δημόσια ήθη μια γνήσια φιλελεύθερη παράδοση που να δίνει έμφαση στις ατομικές επιλογές πέρα και πάνω από τις επιταγές και τις δεσμεύσεις της κοινότητας. 

Το κοινοτικό -ιδίως θρησκευτικό- πνεύμα[42] επί δεκαετίες κυριαρχούσε στις επιλογές των ατόμων και οδήγησε στο παρελθόν σε διώξεις μορφών τέχνης που θεωρήθηκαν βλάσφημες προς την θρησκεία ή το έθνος (Βλ. τις έντονες αντιδράσεις για την ταινία «Ο τελευταίος πειρασμός», τα βιβλία Μπαμπινιώτη και Ανδρουλάκη, την εικαστική έκθεση Outlook, το βανδαλισμός έργων τέχνης στην Εθνική Πινακοθήκη). 

Ωστόσο, δεν θεωρώ εύστοχο το διχοτομικό σχήμα εκσυγχρονισμός/οπισθοδρόμηση-λαϊκισμός, ούτε το σχήμα των δύο Ελλάδων[43] -μία δήθεν προοδευτική, ενώ η άλλη παραδοσιακή- καθώς δεν επιβεβαιώνεται από τις ιστορικές εξελίξεις, ούτε μπορεί να αντιστοιχηθεί σε συγκεκριμένους πολιτικούς φορείς, πολύ δε περισσότερο δεν υπάρχουν εχθροί του Συντάγματος[44] με την έννοια των αμετακίνητων αρνητών των συνταγματικών θεσμών. 

Στο οργανωτικό μέρος του Συντάγματος μολονότι τα πράγματα κύλησαν σχετικά ομαλά, υπήρχε σχετική κατάχρηση στην έκδοση ΠΝΠ[45] και κυρίως στην ψήφιση άσχετων διατάξεων με το κύριο αντικείμενο του νομοσχεδίου. Αλλά και στο επίπεδο του πολιτικού συστήματος και των συνταγματικών διευθετήσεων του κομματικού φαινομένου παρουσιάζονται προβλήματα. Ενδεικτικά, μπορεί να επισημάνει κανείς το έλλειμμα εσωκομματικής δημοκρατίας, την επιβίωση των πελατειακών σχέσεων, παρά την λειτουργία του ΑΣΕΠ και την απουσία αποτελεσματικού -παρά την σχετική νομοθεσία- ελέγχου των χρηματικών ροών προς τα κόμματα και τους πολιτικούς. 

Ωστόσο, συνολικά το θεσμικό αποτέλεσμα μπορεί να θεωρηθεί θετικό. Ο βαθμός ικανοποίησης από το Σύνταγμά μας- ένα από τα θεσμικά κεκτημένα της μεταπολίτευσης- μειώθηκε εξαιτίας της οικονομικής κρίσης και της υγειονομικής πανδημίας και τις συνέπειές που αυτές προκάλεσαν, αλλά συνολικά δεν ανατράπηκε η στήριξη των πολιτών σε αυτό[46].

 Στο ίδιο πνεύμα η πρόβλεψη Ανεξάρτητων Αρχών και ενός ενισχυμένου ρόλου της δικαιοσύνης υπό την επιρροή του δικαίου της ΕΕ και της ΕΣΔΑ σηματοδοτεί ένα νέο θεσμικό δεδομένο για την μεταπολίτευση. Αυτό επιβεβαιώθηκε την περίοδο της οικονομικής κρίσης του 2009, όπου η πολυεπίπεδη διακυβέρνηση από διεθνείς οργανισμούς έθεσε αυστηρούς κανόνες(μνημόνια)[47] στη χώρα προκειμένου να δανειοδοτηθεί και να αποφύγει την χρεοκοπία, παρά τις αστοχίες στην εκτίμηση των παρενεργειών των μέτρων στην οικονομία και στην κοινωνία. 

Αναμφίβολα, η συμμετοχή μας στην ΕΕ άσκησε εκσυγχρονιστική επίδραση στους εθνικούς θεσμούς και στην διαδικασία λήψης των αποφάσεων ενώ συνέβαλε, παρά τις αντιστάσεις, σε ένα συμμάζεμα της δημόσιας διοίκησης διοχετεύοντας σε αυτή ισχυρούς οικονομικούς πόρους. Δεν θα απείχε απ’ την αλήθεια ο ισχυρισμός ότι σταθερά της μεταπολίτευσης είναι ένας διάχυτος εξευρωπαϊσμός και η ένταξη σε ένα διεθνοποιημένο περιβάλλον παγκόσμιων αγορών που άσκησε πίεση στο αδύναμο παραγωγικό μοντέλο της χώρας. Συμπερασματικά αν δούμε την μεταπολίτευση ως θεσμική τομή και εν συνεχεία ως εμπέδωση των φιλελεύθερων και δημοκρατικών θεσμών θα καταλήξουμε σε ένα θετικό απολογισμό μολονότι δεν θα πρέπει να θεωρούμε ως άτρωτη την δημοκρατίας μας.

 Επιπλέον, δεν πρέπει να παραγνωρίσουμε ότι τα χρόνια που διανύσαμε δεν συντελέστηκε ένας ευρύτερος κοινωνικός και οικονομικός εκσυγχρονισμός καθώς οι ανισότητες, η ελλιπής φιλελευθεροποίηση και οι παραγωγικές αδυναμίες της οικονομίας και της δημόσιας διοίκησης δεν μείωσαν την απόσταση από χώρες που ξεκίνησαν από την ίδια, πάνω κάτω, θεσμική και αναπτυξιακή αφετηρία με εμάς, όπως η Ισπανία και η Πορτογαλία. [1] 



1.       Εντελώς ενδεικτικά δύο συνθετικά έργα, Μ. Μελετόπουλου, Η δικτατορία των συνταγματαρχών, Κοινωνία-ιδεολογία-οικονομία, 1996, και Γ. Αθανασάτου – Α. Ρήγου – Σ. Σεφαριάδη (επιμ.), Η δικτατορία 1967-1974, Πολιτικές πρακτικές – Ιδεολογικός λόγος – Αντίσταση, 1999.

2.       Ν. Διαμαντούρου, 1974. Η μετάβαση απ’ το αυταρχικό στο δημοκρατικό καθεστώς στην Ελλάδα, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 49, σ. 52-87.

3.       Κ. Ε. Μπότσιου, Οι σχέσεις του στέμματος με τη δικτατορία των συνταγματαρχών, στον τόμο Η δικτατορία των συνταγματαρχών και η αποκατάσταση της δημοκρατίας, εκδ. Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, 2016 (πρακτικά συνεδρίου), σ. 113 επ.

4.      Θ. Βερέμη, Το κίνημα της 21ης Απριλίου και η «θεωρία» του, στον ίδιο τόμο, σ. 77 επ.

5.       Σ. Ριζά, Νόμιμο καθεστώς ή παρένθεση: Κενό νομιμοποίησης, Κρίση στρατηγικής και η αποτυχία της ελεγχόμενης πολιτικοποίησης 1970-1973, στον ίδιο τόμο, σ. 91 επ.

6.      Γ. Νοταρά, Δικτατορία και οργανωμένη αντίσταση, στον τόμο Γ. Αθανασάτου – Α. Ρήγου – Σ. Σεφαριάδη (επιμ.) Η δικτατορία 1967-1974, σ. 189 επ.

7.       Λ. Καλλιβρετάκη, Η ομάδα Παπαδόπουλου στην τελική ευθεία για την εξουσία (1966-1967), στον τόμο Β. Καραμανωλάκη (επιμ.), Η στρατιωτική δικτατορία 1967-1974, 2010, σ. 59 επ.

8.      Δ. Α. Παπαδιαμάντη, Στρατός και πολιτική εξουσία στην μετεμφυλιακή Ελλάδα, 2014.

9.      Δ. Παπαδημητρίου, Η δικτατορία της 21ης Απριλίου και η ιδεολογική προετοιμασία για την αποδοχή της, στον τόμο Η δικτατορία των συνταγματαρχών και η αποκατάσταση της δημοκρατίας, σ. 35 επ.

10.   Ε. Χατζηβασιλείου, Απαρχές και χαρακτήρας της δικτατορίας των συνταγματαρχών: μια επανεκτίμηση, στον ίδιο τόμο, σ. 17 επ.

11.    Π. Καζάκου, Πολιτικοί θεσμοί και οικονομική ανάπτυξη: Η εμπειρία της δικτατορίας 1957-1974, στον ίδιο τόμο, σ. 137 επ.

12.    Χ. Χρηστίδη, Η Ευρώπη έναντι της δικτατορίας των συνταγματαρχών: Η περίπτωση της ελληνικής υπόθεσης στο Συμβούλιο της Ευρώπης, στον ίδιο τόμο, σ. 405 επ.

13.    Σ. Ριζά, Η ελληνική πολιτική μετά τον εμφύλιο πόλεμο: Κοινοβουλευτισμός και Δικτατορία, 2008.

14.   Ι. Παπαθανασίου, Η Νεολαία Λαμπράκη την δεκαετία του 1960, Αρχειακές τεκμηριώσεις και αυτοβιογραφικές καταθέσεις, 2008, σ. 31 επ.

15.    Ν. Αλιβιζάτου, Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση 1922-1974, όψεις της ελληνικής εμπειρίας, 1983.

16.   Η. Νικολακόπουλου, Η καχεκτική δημοκρατία. Κόμματα και εκλογές 1946-1967, Πατάκης, 2010.

17.    Α. Συρίγου – Ε. Χατζηβασιλείου, Μεταπολίτευση 1974-1975, 50 ερωτήματα και απαντήσεις, Πατάκης, 2024.

18.   Κ. Κωστής, Μεταπολίτευση: Ένας όρος και μια εποχή, στο τόμο Κ. Κωστή – Σ. Ριζά (επιμ.), Ιστορίες της μεταπολίτευσης, Πατάκης, 2025, σ. 13 επ.

19.   Η. Νικολακόπουλου, Οι εκλογές και το δημοψήφισμα του 1974, στον τόμο Η δικτατορία των συνταγματαρχών και η αποκατάσταση της δημοκρατίας, σ. 513 επ.

20.  Α. Κλάψη, 1974. Μεταπολίτευση, Μεταίχμιο, 2021.

21.    Β. Καραμανωλάκη, Η. Νικολακόπουλου, Τ. Σακκελαρόπουλου, στην Εισαγωγή του τόμου, Β. Καραμανωλάκη (επιμ.), Η μεταπολίτευση, 74-75. Στιγμές μιας μετάβασης, Θεμέλιο, 2016, σ. 29 επ.

22.   Γ. Βούλγαρη, Η Ελλάδα της μεταπολίτευσης 1974-1990. Σταθερή δημοκρατία σημαδεμένη από τη μεταπολεμική ιστορία, Θεμέλιο, 2001, σ. 14 επ., και του ίδιου, Μεταπολίτευση μια στιγμή, μια εποχή, στον τόμο Β. Γεωργιάδου – Χ. Κουλούρη (επιμ.), Μεταπολίτευση 1974, οι προκλήσεις της μετάβασης, Αλεξάνδρεια, 2024, σ. 47 επ.

23.   Ε. Βενιζέλου, Μια θεσμική αποτίμηση της Μεταπολίτευσης: πενήντα από τα διακόσια χρόνια του ελληνικού κράτους, στον ίδιο τόμο, σ. 22 επ.

24.   Η. Νικολακόπουλου, Συνέχειες και ρήξεις: Ο αμφίσημος όρος μεταπολίτευση, στον τόμο Μ. Αυγερίδη – Ε. Γαζή – Κ. Κορνέτη (επιμ.), Μεταπολίτευση, Η Ελλάδα στο μεταίχμιο δύο αιώνων, Θεμέλιο, 2015, σ. 429-431.

25.   Εισηγήσεις από το συνέδριο Κύκλος Ιδεών, στον τόμο Η καμπύλη της μεταπολίτευσης (1974-2024), Επίκεντρο, 2024.

26.   Κ. Κορνέτη, Μεταβάσεις, συλλογική μνήμη και δημόσια ιστορία στην Ελλάδα, την Ισπανία και την Πορτογαλία, στον ίδιο τόμο, σ. 393 επ.

27.   Σ. Βλαχόπουλου, Οι πρώτες “θεσμικές στιγμές” της μεταπολίτευσης, στον τόμο Β. Γεωργιάδου – Χ. Κουλούρη (επιμ.) Μεταπολίτευση 1974, σ. 25 επ.

28.  Σ. Ριζά, Το ελληνικό πολιτικό σύστημα. Τα θεμέλια της δημοκρατίας της Μεταπολίτευσης, 1974-2000, στον ίδιο τόμο, σ. 39 επ.

29.   Τ. Λαλιούτη, Ο αντιαμερικανισμός και το εθνικό αφήγημα της μεταπολίτευσης, 1974-1985: Ανορθολογικά στοιχεία, ορθολογικές χρήσεις, στον ίδιο τόμο, σ. 197 επ.

30.  Σ. Μπουρνάζου, Το κράτος των εθνικοφρόνων: αντικομμουνιστικός λόγος και πρακτικές, στον τόμο Χ. Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, τόμος Δ2, Βιβλιόραμα, 2009, σ. 9-49.

31.    Έφη Γαζή, Μεταπλάσεις της ελληνικής εθνικής ιδεολογίας και ταυτότητας στην μεταπολίτευση, στον ίδιο τόμο, σ. 246 επ.

32.   Α. Πανταζόπουλου, “Για το λαό και το έθνος”. Η στιγμή Ανδρέα Παπανδρέου 1965-1989, Πόλις, 2001, σ. 106 επ.

33.   Σ. Ριζά, Το ελληνικό πολιτικό σύστημα, ό.π., σ. 39 επ.

34.   Κ. Φίλη, Εξωτερική πολιτική της Ελλάδας κατά την Μεταπολίτευση, στον ίδιο τόμο, σ. 529 επ.

35.   Ε. Βενιζέλου, ό.π., σ. 22 επ.

36.   Σ. Ζουμπουλάκη, 1974: Πύκνωση γεγονότων και απελευθέρωση δυνάμεων, στον τόμο Β. Γεωργιάδου – Χ. Κουλούρη (επιμ.), ό.π., σ. 91 επ.

37.   Μελέτες αφιερωμένες στην πεδίο κουλτούρα στον ίδιο τόμο, σ. 689 επ.

38.  Κάρμεν Μίσιου και Η. Ντίνα, Το ιδεολογικό εκκρεμές της Γ’ Ελληνικής Δημοκρατίας, στον ίδιο τόμο, σ. 148 επ.

39.   Εισηγήσεις κεφαλαίου: Η πρώτη και η δεύτερη μεταπολίτευση της ελληνικής οικονομίας, στον τόμο Η καμπύλη της μεταπολίτευσης (1974-2024), σ. 258 επ.

40.  Π. Ιωακειμίδη, Η Ελλάδα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, στον ίδιο τόμο, σ. 539 επ.

41.   Γ. Βούλγαρη, Η μεταπολιτευτική Ελλάδα, 1974-2009 (αναθεωρημένη έκδοση), Πόλις, Αθήνα, 2013.

42.   Αντ. Μανιτάκη, Οι σχέσεις της εκκλησίας με το κράτος-έθνος. Στην σκιά των ταυτοτήτων, Νεφέλη, 2000.

43.   Ν. Διαμαντούρου, Πολιτιστικός δυισμός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της μεταπολίτευσης, Αλεξάνδρεια, 2000.

44.  Ν. Αλιβιζάτου, Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στην νεοελληνική ιστορία 1800-2010 (εισαγωγή), σ. 19 επ.

45.   Κ. Χρυσόγονου, Η καταστρατήγηση του Συντάγματος στην εποχή των Μνημονίων, Λιβάνη, Αθήνα, 2013, σ. 27 επ.

46.  Π. Μαντζούφα, 200 χρόνια ελληνικού Συνταγματισμού. Απ’ τα επαναστατικά Συντάγματα στην πανδημία: Υπερβάσεις και υστερήσεις στο δρόμο προς ένα φιλελεύθερο και δημοκρατικό Σύνταγμα, Book’s Journal, Φεβρουάριος 2022, και σε: ΔτΑ 93/2022.

47.   Π. Μαντζούφα, Οικονομική Κρίση και Σύνταγμα, Σάκκουλας, 2014, σ. 13 επ. Δημοσιεύτηκε στο Book’s Journal (Σεπτέμβριος 2025).







Σαββοπουλιάδα

 Σαββοπουλιάδας επιμύθιο  ( Θα το γράφω σιγά σιγά)  ---‐'--','-----'''''.................. 🦋 Σκέφτομαι πως ...