Βία και θρησκεία(κλικ)

αποσπασμα :

ΙΙ. Βία και ιερό

Στο Γάλλο ερευνητή Ρενέ Ζιράρ (Rene Girard, γεν. 1923) οφείλουμε τις ρηξικέλευθες θρησκειολογικές θεωρήσεις, με τις οποίες ανατέμνεται η εσώτατη σχέση ανάμεσα στη βία και στο ιερό. Το θεμελιώδες έργο του είναι «Η βία και το ιερό» (γαλλικά 1972, ελλ. μτφρ. Κ. Παπαγιώργη, «Το Εξιλαστήριο θύμα: Η βία και το ιερό», Αθήνα, Εκδ. «Εξάντας» 1991) ακολουθείται από τη μελέτη του «Η αρχαία οδός των ασεβών» (γαλλικά 1985, ελλ. μτφρ. Λουκά Θεοδωρακόπουλου, Αθήνα, Εκδ. «Εξάντας» 1991) και αποκορυφώνεται με την ελληνική μετάφραση του ανθολογίου δοκιμίων του «Κεκρυμμένα από καταβολής» (ελλ. μτφρ. Κωνστ. Γκότσης, Αθήνα, Εκδ. Γ.Α. Κουρής 1994).

Κεντρικές θέσεις του Ρενέ Ζιράρ είναι ότι «η θυσία είναι μια βία χωρίς κίνδυνο αντεκδίκησης» (Βία και ιερό, 30) και ότι «η βία και το ιερό είναι πράγματα αδιαχώριστα» (ό.π. 39).Το επόμενο βήμα στη θρησκειολογική θεωρία του Ζιράρ είναι ο εντοπισμός δύο εξαιρέσεων, μιας στον ιουδαϊσμό και μιας παραπέρα ακόμα, στο χριστιανισμό. Η θυσία του Αβραάμ είναι η πρώτη ανολοκλήρωτη και ματαιωμένη θυσία, όπου η απάνθρωπη ανθρωποθυσία του Ισαάκ απαλύνεται σε αιματηρή ζωοθυσία. Οι προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης απαιτούν την αντικατάσταση της θυσίας και το έλεος («έλεος θέλω και ου θυσίαν»), προλειαίνοντας το έδαφος για την ακροτελεύτια πράξη με την οποία αναιρείται το θυσιαστικό γεγονός. Αυτό είναι ο Ιησούς Χριστός ως Θεάνθρωπος με τη σταυρική θυσία, όπου αυτοαναιρείται η θυσία, αφού το αθώο θύμα δέχεται εκούσια την αυτοθυσία του. Η θυσία πλέον αποβαίνει αναίμακτη στη Θεία Ευχαριστία, την ιδρυτική τελετουργία της χριστιανικής εκκλησίας, η οποία ματαιώνει το θυσιαστικό συμβάν μετατρέποντάς το σε αναίμακτη αυτοθυσία και εκούσια εθελοδουλεία. Ετσι, ο θύτης και το θύμα ταυτίζονται και με αυτόν τον τρόπο μοιάζει να κλείνει ο φαύλος κύκλος της βίας, δηλαδή με την εκούσια, ελεύθερη, αυτόβουλη και συνειδητή ταύτιση του αθώου θύματος με τον ένοχο θύτη στην αναίμακτη αυτοθυσία του Θεανθρώπου επί του σταυρού.ΙΙΙ. Βία και μονοθεϊσμόςΗ θεωρία του Ζιράρ έχει γίνει αντικείμενο σοβαρής κριτικής συζήτησης στην οποία δεν ευκαιρούμε να υπεισέλθουμε. Παραπέμπουμε στο λήμμα για τον Ζιράρ στο «Θρησκειολογικό Λεξικό» (ό.π., 220-222), στο βιβλίο του Φώτη Τερζάκη «Μελέτες για το ιερό» (Αθήνα, Εκδ. «Ελληνικά Γράμματα» 1997) και στη μετάφρασή του στο βιβλίο της Ρετζίνα Σβαρτς, «Βία και μονοθεϊσμός: Η κατάρα του Κάιν» (Αθήνα, Εκδ. «Φιλίστωρ» 2000). Σε αυτήν την πραγματεία ανατέμνεται η εξειδικευμένη και έντονη σχέση ανάμεσα στη βία και τη θρησκεία, με ιδιαίτερη έμφαση στις τρεις μονοθεϊστικές παραδόσεις (ιουδαϊσμός, χριστιανισμός, μουσουλμανισμός). Η βασική θέση της είναι ότι ο μονοθεϊσμός είναι πολύ πιο βίαιος από τον πολυθεϊσμό (ελληνορωμαϊκή θρησκευτικότητα, ανατολικά θρησκεύματα).Οι λόγοι είναι πολλοί: ο μονοθεϊσμός αποκλείει την ανεκτικότητα προς τις αλλόθρησκες παραδόσεις του περιγύρου του, εγείρει την αξίωση της αποκλειστικότητας και της ανωτερότητας της δικής του πίστης και μετέρχεται πολεμικά μέσα για να επιβάλει την πεποίθηση στην ύπαρξη και δράση εντός της ιστορίας και της κοινωνίας Ενός και Μοναδικού Θεού με αποκλειστικώς αρσενικά, ανδροκρατικά και πατριαρχικά χαρακτηριστικά (Θεός Πατέρας, Πατριάρχης κ.λπ.), υποτιμώντας το δεύτερο φύλο και οικοδομώντας μια θρησκευτικότητα αρρενωπή, πολεμική, πατριαρχική, ανάλγητη και βίαιη. Οπως σημειώνει η Ρετζίνα Σβαρτς, η «"αρχή της μοναδικότητας" (μία γη, ένας λαός, ένα έθνος) και μάλιστα στη μονοθεϊστική σκέψη (μία θεότητα) γίνεται απαίτηση για αποκλειστική συμμαχία, η οποία απειλεί με τη βία του αποκλεισμού. Οταν αυτή η αντίληψη μεταφράζεται σε κοσμικό σχηματισμό λαών -ένα έθνος υπό την προστασία του Θεού- γίνεται περισσότερο απειλή παρά πηγή σιγουριάς» (ό.π. 12). Ο μονοθεϊσμός φαίνεται να εντείνει τη βία στη θρησκεία, επειδή μετατρέπει τη θυσία σε αυτοθυσία, μεταστοιχειώνει τη ζωοθυσία σε ανθρωποθυσία και οξύνει την επιθετικότητα των πιστών εναντίον των απίστων με τη νομιμοποίηση της αποκλειστικότητας και της μοναδικότητας του θείου.Οπου λόγος, εκεί αντίλογος! Οπως η θεωρία τού Ζιράρ συνάντησε την κριτική της ανασκευή, έτσι και η θεωρία τής Σβαρτς έχει ενώπιόν της αρκετές επιφυλάξεις και θεμιτές ενστάσεις να αντιμετωπίσει, προκειμένου να μορφοποιηθεί μια ακόμα πιο ακριβοδίκαιη εικόνα της πραγματικότητας. Δεν θα υπεισέλθουμε εμείς εδώ σε κριτικές παρατηρήσεις αφήνοντας ανοιχτή τη συζήτηση για μία άλλη μελλοντική ευκαιρία. Μας είναι αρκετό να σημειώσουμε ότι το θέμα «βία και θρησκεία» έρχεται στο προσκήνιο της επικαιρότητας από τα ίδια τα πρόσφατα αιματηρά συμβάντα στην υφήλιο που συνδέονται με την αντιπαλότητα των τριών μονοθεϊσμών, δηλαδή του ισλάμ έναντι του χριστιανισμού της Δύσης και του ιουδαϊσμού του κράτους τού Ισραήλ. Πρόκειται γι' αυτό που αλλιώτικα με προσφυέστερο τρόπο επονομάστηκε η «έριδα των τέκνων του Αβραάμ» (Ισραήλ, Ισμαήλ, Ιησούς). Οι τρεις μονοθεϊσμοί αναγνωρίζουν τον πατέρα του Ισαάκ ως κοινό πατριάρχη τους, γενάρχη της μονοθεϊστικής πίστης και προπάτορά τους. Δεν μένει αμφιβολία ότι η βία και η θρησκεία διασυνδέονται στενότατα κι εσώτατα.''

...................................................................................
Δεν μπορεί και δεν πρέπει να λησμονηθούν η παράδοση του «θείου έρωτος» (Στέφανος Ροζάνης, Θείος έρως, Αθήνα, Εκδ. «Ελληνικά Γράμματα» 1999),

όπως επίσης η συμβολή των μυστικών ρευμάτων (Χρήστος Νάσιος, Ο μυστικισμός του δυτικού χριστιανισμού, Αθήνα, Εκδ. «Ελληνικά Γράμματα» 2000). Σε ένα τέτοιο πλαίσιο φαίνεται να ανατέλλει, αμυδρά ίσως, αλλά με τρόπο αποφασιστικό, μια κάποια διέξοδος σε επικαιρικά αδιέξοδα που έγκαιρα έτυχαν εύστοχης ανατομίας (Φώτης Τερζάκης, Ανορθολογισμός, φονταμενταλισμός και θρησκευτική αναβίωση, Αθήνα, Εκδ. «Ελληνικά Γράμματα» 1998).
ΜΑΡΙΟΣ ΜΠΕΓΖΟΣ αν. καθηγητής Συγκριτικής Φιλοσοφίας της Θρησκείας Πανεπιστημίου Αθηνών
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 05/10
Ισλάμ και φονταμενταλισμός: Πίσω από το πέπλο της μισαλλοδοξίας
Ισλάμ: μια δυναμική και πολυσχιδής παράδοση/2001
βλ. και